Het is druk in de drie zalen waarin de uit elkaar gehaalde Bijbel van Anjou is te zien. Onder glas liggen de perkamenten foliopagina’s met Bijbelteksten en kleurige versieringen. De Bijbel is geschreven in het Latijn, de Bijbeltaal van de middeleeuwen. Op de ene pagina is de inkt duidelijk donkerder dan op de andere, waar het moeilijker is om de tekst met de gelijkmatige gotische letters te lezen.

Het begin van elk Bijbelhoofdstuk is rijkversierd. De eerste letters –de initialen– zijn groot weergegeven en dragen prachtige, gekleurde voorstellingen die verband houden met het desbetreffende Bijbelboek. In de marge, met een doorloop naar de onderkant van de pagina, zijn eveneens versieringen en afbeeldingen van figuren geplaatst.

Het boek Genesis begint met de initiaal I (”In principio creavit Deus caelum et terram”, luidt de Latijnse tekst). De letter wordt gevormd door zes scènes, waarvan de eerste drie verband houden met de schepping, de volgende twee met de zondeval en de zesde Kaïn en Abel toont. De illuminaties zijn voorzien van veel bladgoud. De rijke randversiering laat behalve kleurige geometrische figuren ook dieren, mensfiguren en muziekinstrumenten zien.

De initiaalletter van het Romeinenboek, een P (”Paulus servus Christi”) toont een prekende Paulus die zich richt tot het volk dat tegenover hem zit. Vanaf deze initiaal loopt een lint van kleurige figuren naar het begin en naar het einde van de pagina. Bovenaan zijn naast allerlei kunstig gedraaide figuren ook twee engelachtige wezens te zien. Onderaan ontvouwt zich een compleet jachttafereel, met een ridder te paard die zojuist een valk achter een koppel opvliegende eenden heeft aangestuurd. Een verliefd stelletje, waarvan de man een valk op de linkerhand houdt, staat erbij.

In de randversieringen in de Bijbel van Anjou zijn allerlei dieren weergegeven: olifanten, kamelen, apen, leeuwen, steenbokken, struisvogels, pauwen, hanen, kraanvogels, en ook fantasiedieren, zoals een dier dat de kop heeft van een haas maar de poten en oren van een ezel, en een figuur dat half pauw en half mens is.

Verder komen in de voorstellingen allerlei bezigheden voor die aan het koninklijk hof werden beoefend, zoals toernooien en schaakspelen. Ook zijn Sint-Joris en de draak te zien en de afbeelding van een gevecht van een Moor op een kameel met iemand met een punthoed op een leeuw.

Dr. Lieve Watteeuw, projectcoördinator van de Bijbel van Anjou, wijst de initiaal van het boek Prediker aan, waar een voorstelling te zien is van koning Salomo op de troon. „Salomo heeft de trekken van Robert van Anjou, de koning die de opdracht gaf om deze Bijbel te maken. Hij beschouwde zichzelf als de nieuwe Salomo.” Ze zegt dat hij ook op andere plaatsen in de Bijbel opduikt en ook bekend is van muurschilderingen.

De deskundige wijst op de vele kleuren –tien– die gebruikt werden om de miniaturen in te kleuren. „Dat was voor die tijd zeer bijzonder.” Ze laat ook zien dat er verschil is in de kwaliteit van de afbeeldingen, wat erop wijst dat er diverse kunstenaars aan gewerkt hebben. Op veel plaatsen is bladgoud gebruikt. „Dat gaf, zeker bij het kaarslicht in die tijd, een bijzondere schittering aan de illuminaties. Het is in alles duidelijk dat we met een zeer kostbaar werk te maken hebben.”

De tentoonstelling ”Bijbel van Anjou, een koninklijk handschrift ontsluierd” is tot en met 5 december te zien in Museum M in Leuven.

www.mleuven.be

Robert van Napels

Napels was in de middeleeuwen een van de belangrijkste steden van Europa; het bruiste er van bedrijvigheid. Tijdens de eerste helft van de veertiende eeuw bestuurde de dynastie van Anjou zowel Napels als Sicilië. Koning Robert van Anjou haalde architecten, beeldhouwers en schilders naar het hof. Zo stond hij mede aan de wieg van de renaissance. Hij schreef zelf ook traktaten en sermoenen. Al tijdens zijn leven werd hij Robert de Wijze genoemd en zo zou hij ook de geschiedenis ingaan.

In 1340 gaf hij aan de schrijver Iannutius de Matrice en aan de miniaturist Christophoro Orimina de opdracht om een grote prestigieuze Bijbel te schrijven en te verluchten. Het manuscript was bedoeld als geschenk voor zijn kleindochter Joanna, die koningin zou worden, en haar echtgenoot Andreas, broer van de koning van Hongarije. Zij zijn wellicht het verliefde koppel op de eerste pagina van het boek Romeinen.

Iannutius de Matrice kreeg de opdracht om een Bijbel met 340 folio’s te maken. Daarvoor waren 169 grote vellen perkament nodig, die gemaakt werden van huiden van volwassen geiten. De kopiist maakte katernen van twintig bladzijden. Na het snijden van het perkament en het vouwen van de bladen, bakende hij de bladspiegel af waarbinnen de tekst moest komen en trok de schrijflijnen. Tijdens het schrijven van de Latijnse bijbeltekst liet hij voldoende plaats over voor de initialen en andere versieringen.

Orimina, de miniaturist, begon op de open plaatsen met het maken van voorbereidende tekeningen. Voor een aantal daarvan gebruikte hij bestaande modellen. Zo is in de Bijbel van Anjou talrijke keren eenzelfde profeet met banderol aanwezig.

Hierna werden het bladgoud en de overige kleuren aangebracht. Ten slotte maakte de miniaturist de contourlijnen zwart. Kenmerkend voor het werk van Orimina zijn de lange figuren met zware, vaak in profiel geschilderde, gezichten en het oog voor detail, zoals de plooien van de kleding.

Voordat de Bijbel af was, werd Andreas vermoord en vluchtte Joanna in 1346 maar de Provence. Het handschrift kwam in handen van Nicolò d’Alife, hun secretaris, die de Bijbel liet afwerken. In 1402 kwam het boek voor in de inventaris van Jean, duc de Berry, broer van de Franse koning Karel V. Deze vermaarde verzamelaar had in de Bijbel laten aantekenen dat het boek zijn eigendom was. Aan het eind van de negentiende eeuw werd over deze tekst titaniumpoeder gesmeerd, waardoor de letters verdwenen. Met behulp van moderne technieken zijn de letters echter weer zichtbaar gemaakt.

Vermoedelijk via bisschop Nicolaas Ruterius van Atrecht kwam het manuscript in 1547 in het Atrechtcollege in Leuven terecht, waar het bleef tot rond 1800. Vanaf het begin van de negentiende eeuw behoorde het tot de collectie van het grootseminarie van Mechelen en sinds 1974 wordt het bewaard in de Maurits Sabbebibliotheek van de faculteit godgeleerdheid van de Katholieke Universiteit Leuven.

Op 10 maart 2008 werd de Bijbel van Anjou erkend als Topstuk van de Vlaamse Gemeenschap.

De Bijbel van Anjou

De Bijbel van Anjou bevat in totaal 338 rijkverluchte perkamenten folio’s. Behalve twee volbladminiaturen zij er ook nog 160 initiaalversieringen. De kunstwerkjes verwijzen naar Bijbelteksten, maar ook naar het hofleven van Anjou.

Na enkele omzwervingen in koninklijke kringen kwam het boek in 1509 in het hertogdom Brabant terecht. Daar raakte het in de vergetelheid, om bijna 500 jaar later ‘herontdekt’ te worden.

In 2008 begon een internationaal onderzoeks- en conservatieproject, waaraan wetenschappers uit België, Nederland, Zwitserland, Italië, Groot-Brittannië meewerkten. De boekband die in de twintigste eeuw was aangebracht zat veel te strak en maakte plooien in het perkament. Bovendien waren er zorgen over de kwaliteit van de kleuren van de illustraties en over het bladgoud.

Na de tentoonstelling in Leuven wordt de Bijbel weer ingebonden en verdwijnt hij weer voorgoed in de kluis van de Maurits Sabbebliotheek van de faculteit godgeleerdheid van de Katholieke Universiteit Leuven. Gelukkig is de Bijbel intussen volledig gedigitaliseerd. Alle folio’s van de Anjoubijbel zijn online op de te raadplegen op bijbelvananjou.be .