De opdoffer die het CDA kreeg bij de Kamer­verkiezingen van 9 juni, waar het 20 van de 41 zetels verloor, heeft interne tegenstellingen aan het licht gebracht. Van een applausmachine is de partij plotsklaps veranderd in een discussiepartij. Het al dan niet deelnemen aan een minderheidskabinet met de VVD dat gedoogd wordt door de PVV, verdeelt de partij tot op het bot.

Grofweg zijn er drie groepen te onderscheiden. Een klein deel van de CDA’ers is voor het kabinet dat nu gevormd wordt. Zij vinden dat het CDA best kan samenwerken met de populistische Wilders. Onder hen bevinden zich de conservatieven, zoals het oud-Kamerlid Bilder en senator Hillen. Zij roeren zich nauwelijks, maar deze groep bestaat wel degelijk.

Verder is er een deel dat faliekant tegen is. De groep is de achterliggende maanden uitgebreid aan het woord geweest in de media. Onder hen bevinden zich tal van prominenten, zoals Wijffels, Lubbers, Aantjes, Klink, Hirsch Ballin en Veerman.

De grote middengroep staat op het standpunt dat regeren met de PVV als gedoogpartner niet ideaal is, maar dat het land wel bestuurd moet worden. Zij hebben de aloude instelling van de bestuurderspartij, die het CDA altijd is geweest, na 9 juni niet bij het grofvuil gezet.

In dat geval zou de uitkomst van het debat al bij voorbaat duidelijk zijn, namelijk dat het congres de CDA-fractie aanspoort om te gaan regeren met VVD en PVV. Toch ligt het niet zo simpel, denkt oud-CDA-Kamer­lid Schinkelshoek, die zich enkele weken geleden terugtrok van de CDA-lijst omdat hij principieel tegenstander is van een kabinet waarbij de PVV is betrokken. „Dit wordt een massabijeenkomst, en het is moeilijk te voorspellen welke groep de grootste vertegenwoordiging op de been weet te krijgen.” Er worden zo’n 4000 CDA’ers verwacht.

Minister Klink, die vanwege verschil van mening met fractie­leider Verhagen terugtrad uit het onderhandelingsteam en daarna uit de Kamer, stelde in verschillende interviews dat hij ervan uitgaat dat het congres akkoord gaat en dat hij de congresgangers er niet van kan weerhouden akkoord te gaan. Op de vraag of hij het congres meekrijgt, antwoordde hij: „Als ik heel eerlijk ben: ik denk het niet.”

De redenen waarom de meeste CDA’ers voor de samen­werking zullen stemmen, zijn over­wegend negatief van aard. Als de meerderheid tegen het akkoord stemt waarmee de fractie akkoord is gegaan, krijgt de partij te maken met een nieuwe crisis. Mogelijk stapt de partijleiding dan weer op, net als na de dramatisch verlopen Kamer­verkiezingen van 9 juni. De tweede reden om toch voor dit akkoord te stemmen, is dat er geen alternatief mogelijk is. De PvdA wil geen middenkabinet en de VVD ziet niets in paars plus. Dan liever een minderheids­kabinet. Dat is de minst slechte optie in de ge­geven omstandigheden.

Ingewijden schatten het percentage congresgangers dat uiteindelijk kan instemmen met de resultaten van de onderhandelingen op zo’n 60 à 70. De meeste congresgangers zullen hun standpunt al wel hebben bepaald, maar een deel laat zich mogelijk beïnvloeden door wat prominenten naar voren brengen.

Met enige spanning wordt er uitgezien naar de inbreng van een CDA-lid uit Tilburg, te weten minister Hirsch Ballin van Justitie. Hij vindt dat het CDA zijn toekomst op het spel zet door met de PVV in zee te gaan. Hirsch Ballin kan niet door één deur met Wilders. In het voorjaar van 2008 botsten de twee over Wilders’ film ”Fitna”. Hirsch Ballin verklaarde dat Wilders het een en ander over de inhoud van zijn film had verteld aan de minister van Justitie en aan de minister van Buitenlandse Zaken, huidig CDA-leider Verhagen. Wilders ontkende dat in alle toonaarden, maar toen Hirsch Ballin citeerde uit zijn aantekeningen bleek dat de PVV-leider had gejokt. Wilders pareerde met een vlucht naar voren: hij werd „belazerd” waar hij bij stond, met behulp van „leugens op een vodje papier.” Dat is Hirsch Ballin, die een uitstekend geheugen heeft, niet vergeten.

Het is echter de vraag of Hirsch Ballin en alle andere prominenten hun punt kunnen maken. Er zijn veel sprekers, die ieder slechts een minuut spreektijd krijgen. Dat ze met meeslepende betogen de verwachte meerderheid kunnen ombuigen in een minderheid, acht Schinkelshoek niet waarschijnlijk: „Je kunt eigenlijk geen betoog opbouwen, alleen enkele zinnen uitspreken.” Toch zullen de sprekers wel invloed kunnen uitoefenen. „Bij zulke massale bijeenkomsten spelen emoties een grote rol”, weet Schinkelshoek vanuit zijn verleden als voorlichter en partijstrateeg.

Als het CDA akkoord gaat, is het vervolgens van grote betekenis hoe groot de meerderheid is. In het bijzonder geldt dat voor de loyalisten in de fractie, Koppejan en Ferrier. Zij zien niets in samenwerking met de PVV, dat is de achterliggende weken goed voor het voetlicht gekomen.

Als het CDA-congres bijna unaniem besluit om zich achter het regeerakkoord te scharen, is de positie van de twee bijna onhoudbaar. Mogelijk zullen ze hun zetels dan ter beschikking stellen. Er zijn geen aanwijzingen dat de twee als zelfstandige fractie verder willen. Koppejan heeft donderdag laten weten dat hij de fractie niet zal ver­laten.

Als de stemverhouding op het congres twee derde voor en een derde tegen is, zullen Koppejan en Ferrier zeker in de fractie blijven. Oud-Kamerlid Klink heeft dat van de twee begrepen. De dissidenten, die zichzelf liever loyalisten noemen, zien zich dan als degenen die de tegen­standers van samen­werking met Wilders binnen de achterban vertegenwoordigen.

Maandag, als de CDA-fractie de uitkomst van het CDA-congres bespreekt en definitief haar goedkeuring moet geven aan het akkoord, moeten de twee dissidenten hun positie bepalen. Als ze op essentiële onderdelen van het akkoord een voorbehoud maken, moet Verhagen dat melden aan informateur Opstelten. In dat geval zal de informateur op zoek moeten gaan naar een andere partij die de coalitie wil gedogen op de punten waar Ferrier en Koppejan afhaken. Opstelten heeft immers de opdracht van de koningin ontvangen om een regering te vormen die kan rekenen op vruchtbare samenwerking met de Staten-Generaal. Als de twee CDA’ers niet achter het kabinet staan, is er een probleem; dan zijn er namelijk geen 76, maar 74 van de 150 Kamerleden die het beleid steunen. Mogelijk komt dan de SGP in beeld als gedoogpartner.

In dat geval gaat Nederland nog boeiende tijden tegemoet. Het regeren met een minderheidskabinet is al ingewikkeld en on-Nederlands, en als er dan ook nog eens twee loyalisten zijn, zal politiek Den Haag helemaal in vuur en vlam staan.

Verloop congres

Waarnemend partij­voorzitter Bleker opent zaterdag het CDA-congres in de Rijnhal te Arnhem om 10.00 uur. Daarna kunnen de leden tot de middag­pauze in discussie met de (mede)onderhandelaars van het conceptregeer- en gedoogakkoord, de Kamerleden Bijleveld en De Jager, tevens demissionair staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en demissionair minister van Financiën.

Na de lunch geven CDA-fractieleider Verhagen en partijvoorzitter Bleker een toelichting op de onderhandelingen en daarna is er opnieuw de mogelijkheid voor discussie, nu met de twee inleiders.

De verwachting is dat er zo’n 4000 leden naar het congres komen. Ze hoeven geen spreektijd aan te vragen. In de zaal staan microfoons voor mensen die vragen of opmerkingen hebben.

Het partijbestuur legt een resolutie voor aan de partij waarin de fractie wordt opgeroepen door te gaan op de ingeslagen weg. Groepen van minimaal 25 leden, de CDA-jongeren (CDJA) en de provinciale en gemeentelijke afdelingen kunnen ook resoluties indienen. Die worden voorzien van een preadvies van het partij­bestuur. De aangenomen resoluties gelden als een zwaarwegend advies aan de fractie.

De partijleiding hoopt het congres tussen 17.00 en 18.00 uur af te sluiten met een borrel.

Chronologie

9 juni – Verkiezingen voor Tweede Kamer. Het CDA verliest 20 van de 41 zetels.

23 juli – Informateur Lubbers stuurt aan op informele gesprekken tussen VVD, PVV en CDA waar hij zelf niet bij aanwezig zal zijn.

9 augustus – Onder leiding van informateur Opstelten beginnen de onderhandelingen tussen VVD, PVV en CDA.

12 augustus – Ongeruste CDA’ers ondertekenen een manifest tegen elke vorm van samenwerking met de PVV.

14 augustus– Ook een petitie van CDA’ers die voor onderhandelingen met de PVV zijn, krijgt bijval.

16 augustus – Oud-premier Van Agt laat weten dat hij fel tegenstander is van samenwerking met de PVV.

20 augustus – Duidelijk wordt dat zeker één CDA-Kamerlid om principiële reden tegen samenwerking met de PVV is. Verhagen wijst erop dat de fractie unaniem met de onderhandelingen heeft ingestemd.

23 augustus – Oud-minister Bot waarschuwt dat nauwe betrokkenheid van de PVV bij het kabinet nadelig zal zijn voor Nederland in het buitenland.

26 augustus – Oud-informateur Lubbers vraagt een time-out in het formatieoverleg. De CDA-top gaat daar niet in mee.

28 augustus – CDA-prominenten, onder wie oud-minister Veerman, willen dat het CDA de onderhandelingen stopt.

31 augustus – CDA’er Schinkelshoek ziet geen heil in samenwerking met de PVV en is niet meer beschikbaar als kandidaat-Kamerlid. De CDA-fractie houdt een extra beraad over de onenigheid tussen Verhagen en zijn medeonderhandelaar Klink. Klink wil stoppen met de onderhandelingen en Verhagen wil door.

1 september – Urenlang beraad leidt tot een compromis: het CDA zet de onderhandelingen voort, Klink stopt als CDA-onderhandelaar en blijft in de fractie. Twee andere bezwaarden, Koppejan en Ferrier, ook.

6 september – Klink trekt zich alsnog terug als Kamerlid. Wilders wil eerst niet verder praten met VVD en CDA, maar enkele dagen later toch weer wel.

19 september – CDA-prominent Wijffels verwijt Verhagen een tunnelvisie.

24 september – Minister Hirsch Ballin uit zijn zorgen over de gevolgen van samenwerken met de PVV en wil als CDA-lid uit Tilburg spreektijd op het CDA-congres.

29 september – Onderhandelaars bereiken net na middernacht een akkoord. Na urenlang vergaderen gaat de CDA-fractie akkoord.

2 oktober – CDA-congres in Arnhem.

4 oktober– CDA-fractie velt definitief oordeel over regeerakkoord.