Je mag hem gerust de muggenkenner van Nederland noemen, dr. Bart Knols uit Dodewaard. Maar om met hem over overlast van muggen te praten, dat valt niet mee. Eigenlijk vindt hij dat maar een luxeprobleem van verwende westerlingen. Knols’ passie (en die van zijn vrouw) ligt bij de bestrijding van muggen die ziekten overbrengen: malariamuggen, tijgermuggen. In zijn eind vorig jaar uitgekomen boek ”Mug. De fascinerende wereld van volksvijand nummer 1” (uitg. Nieuw Amsterdam) vertolkt hij zijn zorg over malaria op de eerste bladzijde met deze woorden: „Tijdens het lezen van een bladzijde uit dit boek, zullen er in Afrika vier kinderen aan de gevolgen van een muggenbeet sterven. Dit boek is ter nagedachtenis aan hen”.

Vanwege de tijgermug was Knols dit jaar meermalen in het nieuws. Hij wordt niet moe ervoor te waarschuwen dat de tijd voorbij is dat we in Nederland gevrijwaard waren van muggen die gevaarlijke virussen op mensen overbrengen. En dat heeft alles te maken met de opmars van de tijgermug. Daadkrachtig optreden van de overheid is geboden, maar Knols ziet in Den Haag nog te veel scepsis en misplaatst optimisme.

Knols heeft ook verstand van andere muggen; van die akelige krengetjes bijvoorbeeld die tot ver in de nazomer onze nachtrust verstoren met hun gezoem en geprik: de Culicidae, steekmuggen. En dan gaat het niet over de mannen, te herkennen aan de twee antennetjes op hun kop, want dat zijn onschuldige goedzakken die leven van nectar en die zo helpen bij het bevruchten van planten. Bij steekmuggen zijn het de vrouwtjes die ons kwellen.

Zodra de vrouwtjes uit het water komen –muggeneitjes worden in het water gelegd– willen ze maar één ding en dat is paren met de mannetjes. Die zwermen rond zonsondergang (en geen moment eerder of later) in groepjes, en wachten op de komst van de vrouwtjes. Het enige wat die hoeven te doen is de zwerm invliegen en zich al vliegend laten bevruchten. De mannen herkennen de vrouwen aan de lage tonen van hun gezoem; de vrouwen de mannen aan hun hoge tonen. Wat verder aan zo’n zwerm opvalt is dat die zich altijd boven een bepaald voorwerp ophoudt – een paaltje, of een mobieltje op een tafel, of… een mensenhoofd. „Mannetjes hebben een ”swarmmaker”, een visuele prikkel nodig”, legt Knols uit. „Om zich als zwerm te kunnen oriënteren en bijeen te blijven.”

De vrouwtjesmuggen hebben na zo’n paring voor de rest van hun leventje voldoende zaad bij zich om er eitjes mee te bevruchten. Het enige wat daarna nog nodig is, is bloed. Na een prikronde in een slaapkamer of rond een barbecue buiten legt ze na enkele dagen algauw zo’n tachtig tot honderd eieren. Deze cyclus van prikken en leggen gaat tot in de late nazomer door. Aan het eind daarvan heeft ze voor vele honder- den nakomelingen gezorgd. Naarmate de dagen korter worden, trekken muggenvrouwtjes zich terug op donkere, vochtige plekken, zoals zolderkamers, kasten en kruipruimtes, waar de beestjes in een soort winterslaap overwinteren. Ze dragen het ontvangen sperma mee het nieuwe voorjaar in en beginnen dan opnieuw met prikken en eieren leggen. De mannetjes sterven in het najaar.

Dat licht muggen aantrekt, is volgens Knols een van de fabels die rond deze diertjes hangen. Muggen reageren wel –en zelfs op grote afstand– op lichaamsgeuren: uitgeademde lucht en vooral op geuren die bacteriën op onze huid afgeven. Daar helpt het jezelf goed wassen maar een beetje tegen, want die geur is nauwelijks weg te krijgen. Dat de ene persoon meer gestoken wordt dan de ander, is geen fabel, weet Knols. Het houdt verband met het geurprofiel dat iemand heeft. „Mensen produceren namelijk ook stoffen die muggen afstoten en het is de balans tussen aantrekkelijke en afstotende geuren die bepaalt hoe aantrekkelijk je bent voor een mug.”

Wat verder meespeelt is dat de een heftiger op een muggenbeet reageert dan de ander, waardoor het lijkt alsof die eerste vaker wordt geprikt. Dat heeft weer te maken met de allergische reactie op het kleine beetje speeksel dat de mug onder de huid injecteert om bloed uit de aangeboorde haarvaatjes vloeibaar te houden.

Jeuk en bulten zijn natuurlijk reden om de beestjes op afstand te houden; een doorsnee drogisterij heeft keuze genoeg aan middeltjes die daarbij helpen. Wie last van muggen heeft, doet er volgens Knols goed aan zich niet direct in te smeren, maar eerst in zijn of haar tuin of directe omgeving te zoeken naar waterplassen, emmers water: broedplaatsen van de mug en dus de grootste bronnen van ellende.

Geluidsapparaatje heeft geen enkel effect

Hoe houd je muggen op afstand? Met middeltjes die DEET bevatten, zegt dr. Bart Knols. De muggenkenner uit Dodewaard en drijvende kracht achter het specialistennetwerk MalariaWorld (malariaworld.org) kan zich boos maken over fabrikanten die (dure) nepmiddelen verkopen. Zoals ultrasone geluidsapparaatjes. „Crimineel” noemt hij ze, omdat ze niet helpen.

„Een mannetjesmug maakt een voor ons hoorbaar geluid dat rond de 700 hertz ligt en dat veroorzaakt wordt door de 700 vleugelslagen per seconde. Bij vrouwtjes ligt dat iets lager, rond de 400. Maar met zo’n ultrasoon apparaatje zit je al gauw rond de 7000 hertz, tien keer zo hoog als dat van een mannetje. Waarom zou een vrouwtje daarop reageren? Bovendien: zodra zij op zoek is naar bloed, heeft ze al gepaard en zijn mannetjes ook niet meer interessant en dus speelt geluid voor haar geen enkele rol meer.”

Populaire antimugmiddeltjes zijn die met citronella. Die werken een beetje, bovendien zijn ze als smeermiddel officieel in Nederland verboden omdat er tal van chemische stoffen inzitten waarvan het schadelijke effect op de mens nog te weinig onderzocht is.

De beste middeltjes zijn die waarin de werkzame stof DEET (diethyl-meta-toluamide) is verwerkt. Een nadeel is dat DEET plastics en andere kunststoffen (maar geen nylon) aantast, dus oppassen met bijvoorbeeld zonnebrillen. Verder wordt zo’n 20 procent van de stof opgenomen door de huid. Over het effect van DEET op onze gezondheid zodra het in de bloedbaan komt, is nog te weinig bekend. Wie het zekere voor het onzekere wil nemen, smeert het spulletje vooral op zijn kleren, schoenen en sokken.