”Zolang jij maar bij me bent”
Auteur: Anne Isaacs; vert. Ellen Josee Westrik
Uitgeverij: Callenbach, Kampen, 2001
ISBN 90 266 1091 2
Pagina’s: 184
Prijs: €11,32; vanaf 14 jaar. Titel: ”De lelievijver”
Auteur: Annika Thor; vert. Emmy Weehuizen-Deelder
Uitgeverij: Lemniscaat, Rotterdam, 2001
ISBN 90 5637 338 2
Pagina’s: 176
Prijs: € 12,50; vanaf 12 jaar.

Titel: ”Winterijs”
Auteur: Peter van Gestel
Uitgeverij: De Fontein, Baarn, 2001
ISBN 90 261 1740 x
Pagina’s: 250
Prijs: € 13,61; vanaf 10 jaar.

Boeken over de holocaust en over de gevolgen daarvan zijn er na de oorlog in menigte verschenen, ook voor de jeugd. En tot op de huidige dag. Het is een goede zaak dat deze afschuwelijke gebeurtenissen nog steeds weer opgerakeld worden, opdat wij niet vergeten en, om ons heen kijkend, beseffen dat de mens nog altijd tot onmenselijke misdaden in staat is.

Er liggen weer drie nieuwe boeken over Jodenvervolging voor jongeren op mijn bureau.

Het eerste is het meest directe en daardoor het meest aangrijpende van de drie: ”Zolang jij maar bij me bent” van de Canadese schrijfster Anne Isaacs. Zij tekende deze trieste maar waargebeurde historie op uit de mond van haar schoonmoeder, Eva Buchbinder, die met haar zusje Rachel van juni 1943 tot mei 1945 in een werkkamp voor Joodse meisjes en jonge vrouwen in het Tsjechische Parschnitz (het tegenwoordige Porici) gevangen heeft gezeten.

De schrijfster ging bepaald niet over één nacht ijs en verdiepte zich bovendien in vele bronnen om meer en diepere informatie te krijgen over de tijd en achtergronden. Het resultaat is een knap geschreven literair oorlogsdocument, dat tegelijkertijd ontroert en verbijstert. Ontroert door de onwankelbare trouw van Eva voor de altijd ziekelijke Rachel. Verbijstert door de kille, wrede, harteloze behandeling die de kinderen van hun bewakers én bewaaksters ondervinden.

Het verhaal begint op het moment dat Eva, haar zusje en haar vader verbannen zijn naar het overvolle getto van het Poolse Bezin. Daar wordt Rachel voor de ogen van Eva meegesleurd door Duitse soldaten en in een legertruck afgevoerd. Waarheen? Naar een werkkamp in Tsjechië, zo achterhaalt de wanhopige vader. Eva weigert haar zusje in de steek te laten en meldt zich vrijwillig voor datzelfde werkkamp aan. De reis erheen is al een nachtmerrie, maar het zogenaamde werkkamp is dat des te meer. Ze klampt zich vast aan de laatste woorden van haar vader: „Wanneer het maar mogelijk is, moet je jezelf afvragen door welke keuze Rachel en jij weer een uur langer kunnen overleven.”

De meisjes moeten werken in een oude stoffige textielfabriek, aan gammele, levensgevaarlijke machines. Ze moeten er door weer en wind naartoe lopen in hun schamele kleding, op hun kapotte schoenen, met hun ondervoede lichamen. Te eten krijgen ze nauwelijks: wat droog brood en dunne verzuurde soep. En alsof dit alles nog niet genoeg is, krijgt Eva een ongeluk en wordt Rachel voortdurend gekweld door ziekte. Toch vast Eva met Jom Kippoer en ze weigert, ofschoon uitgehongerd, een maaltje warm varkensvlees. Ze wil geloven „dat als ze de kracht vond om zich aan de vastendag te houden, er misschien iets van die kracht op mysterieuze wijze zou worden doorgegeven aan haar vader.”

Ze worden bevrijd door Russische soldaten, de uitgemergelde vrouwen en meisjes van het kamp. „Ze bewogen zich alsof ze net hadden geleerd te lopen. Sommigen, die te zwak waren om op hun benen te staan, bewogen zich kruipend voort.” Eva beseft dat ze vrij is. „Maar toch wordt ze constant gehinderd door het gevoel dat iedereen in dit stadje wist dat ze Joods was en haar elk ogenblik aan de nazi’s zou kunnen verraden.”

Als de zusjes eindelijk in Bedzin ’thuiskomen’, blijken hun angstige verwachtingen bewaarheid te worden: alle Joden uit het getto, ook dus hun vader, zijn op transport gesteld naar Auschwitz en daar omgebracht. Van dit verleden zullen Eva en Rachel zich nooit meer kunnen losscheuren.

Jodenmeisjes uit Wenen
Een ander boek waarin de Jodenvervolging een belangrijke rol speelt, zij het meer op de achtergrond, is ”De lelievijver” van de Zweedse schrijfster Annika Thor. Het is het vervolg op ”Een eiland in zee”, dat al eerder op deze plaats besproken werd. Ook het nieuwe boek gaat over de twee Weense Joodse meisjes Steffi en Nelli, die als vluchtelingetjes een gastvrij onderdak hebben gevonden op een Zweeds visserseiland. Vader en moeder zijn achterbleven in de tot dusver ijdele hoop naar de Verenigde Staten te kunnen emigreren.

Steffi is intussen zo oud geworden, dat ze naar de middelbare school kan, maar dan moet ze wel bij haar pleegouders weg en op kamers in Göteborg. Gelukkig komt ze terecht bij een doktersfamilie die in de zomervakantie op het eiland heeft gelogeerd en van wie vooral de zoon Sven een diepe indruk op haar heeft gemaakt. Het sympathiegevoel is wederzijds en Steffi en Sven trekken veel met elkaar op. Tot ergernis van de ouders, want dat was hun bedoeling niet. Dit alles geeft aanleiding tot vervelende wrijvingen, die nog versterkt worden door het onbegrip van Svens ouders voor het lot van de Joden in Wenen.

Dan knapt er iets in Steffi. „„U begrijpt er niets van!”, roept ze. „Helemaal niets! U begrijpt niet hoe ’t daar echt is.” De doktersvrouw staart haar aan… Haar mond gaat een klein beetje open, maar voor één keer weet ze niets te zeggen.” Maar de vader heeft wél commentaar: „De Duitsers zijn hard voor hun tegenstanders, misschien onnodig hard, maar ze zijn niet onmenselijk.”

Dit is niet het enige onbegrip dat Steffi ondervindt. Ook op school wordt ze vaak geminacht om haar Jodin-zijn. Door leraren en leerlingen, met een paar goede uitzonderingen. Verder is er haar voortdurende bezorgdheid over haar ouders, die er maar niet in slagen te emigreren, gediscrimineerd worden, armoede en honger lijden, zoals voelbaar wordt uit hun brieven. „Het zou niet zo moeten zijn dat je een brief als deze aan een kind schrijft, want dat ben je nog altijd ondanks je dertien jaar. Een meisje van jouw leeftijd zou aan niets anders moeten denken dan aan haar huiswerk, vriendinnen en pleziertjes. Maar in nog geen drie jaar tijd heeft ons leven een wending genomen die wij geen van allen hebben kunnen voorzien en zijn jullie kinderen gedwongen geweest om vroegtijdig volwassen te worden.”

Al haar hoop houdt ze gevestigd op Sven, maar als die plotseling met een ander meisje blijkt uit te gaan, stort haar wereld in elkaar. Ze pakt haar koffertje en vlucht overhaast terug naar ’haar’ eiland.

Toch zijn er goede mensen, zoals haar diepgelovige pleegmoeder en haar klasgenootje Maj, die haar er weer bovenop helpen. Nóg is er hoop voor Steffi en misschien ook voor haar ouders. Al valt dat laatste te betwijfelen.

Ondanks al het verdrietige is ”De lelievijver” een boek met een optimistische ondertoon waarin alle sensatie wordt vermeden. Sober geschreven, af en toe heel beeldend. Steffi en Sven voor het eerst weer bij elkaar, wat verlegen: „De woorden komen eruit als trage druppels van een lekkende kraan.”

Introvert jongetje
Over het derde boek -”Winterijs” van Peter van Gestel- kan ik korter zijn. De Jodenvervolging is een thema dat in de loop van het verhaal gaat meespelen. Hoofdpersoon is het nogal recalcitrante Amsterdammertje Thomas, met z’n tien jaren nu al ’smoor’ op meisjes in z’n omgeving, dat een soort haat-vriendschapverhouding heeft met de even oude Zwaan, een wat introvert knaapje dat ook nogal wijs voor z’n leeftijd is. Zwaan, zo blijkt, heeft als Jodenjongetje tijdens een groot deel van de oorlog ondergedoken gezeten en kwam daarvoor al bij Thomas thuis; z’n beide ouders zijn gedeporteerd en om het leven gekomen. Maar voordat Thomas er precies achter is wat er allemaal is gebeurd, is Zwaan al zonder iets te zeggen naar zijn oom in Amerika vertrokken.

Er wordt, zoals meestal bij Van Gestel, nogal wat afgefilosofeerd en geredeneerd, maar er gebeurt eigenlijk heel weinig. Mijn grootste bezwaar is echter dat er zo veel gevloekt wordt en zo veel gepeperde taal gebezigd, vooral door het hoofdpersoontje. Dat daar nog prat op gaat ook!