De rechter die de zaak-Van Meegeren in 1946 behandelde, schudde ongelovig het hoofd bij het horen van de aanklacht. De verdachte had het ”Hoofd van Christus” voor 475.000 gulden verkocht. ”Het laatste avondmaal” leverde 1,6 miljoen op, ”De voetwassing” 1,3 miljoen en ”Isaac zegent Jacob” 1,3 miljoen gulden. Voor ”Christus en de overspelige vrouw” werd zelfs meer dan 
1,6 miljoen gulden neergeteld. Het waren stuk voor stuk valse Vermeers.

De Amerikaanse wetenschapsjournalist Edward Dolnick heeft het bizarre leven van Van Meegeren (1889-1947) te boek gesteld. Het is geen wetenschappelijke studie geworden; Dolnick liet zich informeren door kenners als de Engelse kopiist Leo Stevenson en de Nederlandse Van Meegeren­kenner en kunstschilder Diederik Kraaijpoel. Dat ”De vervalser” 
zich laat lezen als een schelmenroman komt niet doordat het verhaal is opgesmukt. De feiten zijn fantastisch genoeg en daar heeft Dolnick zich als kundig journalist keurig aan gehouden, al proeft de lezer sympathie voor Van Meegeren.

Het aantrekkelijke van deze studie is dat Dolnick Van Meegeren plaatst in het brede kader van zijn tijd. Een belangrijk deel van de verklaring voor het succes van de vervalser ligt in het feit dat de omstandigheden waarin hij werkte buitengewoon waren. Vooraanstaande nazi’s als Hitler en Göring waren al vanaf 1933 verwoede kunstverzamelaars en stroopten Europa af op zoek naar nog meer schilderijen en kunstvoorwerpen voor hun collecties. In de loop van de Tweede Wereldoorlog ontstond een levendige kunsthandel, die met veel geheimzinnigheid was omgeven. Zwarthandelaren en verzamelaars profiteerden ervan dat rijke Joden en andere Nederlanders hun kunstcollectie moesten verkopen.

Daarnaast gaat Dolnick uitvoerig in op de manier waarop Van Meegeren te werk ging en welke slimme technieken hij toepaste om argwanende critici om te tuin te leiden. De Amerikaan richt zich met name op ”De Emmaüsgangers”, het eerste grote werk dat Van Meegeren met succes wist te verkopen. Van Meegeren had er erg zijn best op gedaan en kunstkenner Abraham Bredius twijfelde geen moment toen hij het doek onder ogen kreeg: dit was het beste dat Vermeer ooit had gemaakt.

Uiteraard gaat Dolnick ook in op de vraag hoe het mogelijk is dat grootheden zoals Bredius zich zó lieten beetnemen. Daar komt een heel stuk psychologie bij kijken. Ook na de ontmaskering van Van Meegeren weigerden sommigen hardnekkig zich neer te leggen bij de feiten. Dirk Hannema, die als directeur van museum Boijmans in Rotterdam in 1937 ”De Emmaüsgangers” aankocht, heeft zijn leven lang (hij stierf in 1984) volgehouden dat het om een echte Vermeer ging.

Het succes van ”De Emmaüsgangers” was de sleutel voor het verdere succes van Van Meegeren. Elke ‘nieuwe’ Vermeer die hij via steeds wisselende tussenpersonen op de markt bracht, werd met ”De Emmaüsgangers” vergeleken. Van Meegeren hoefde zelfs niet echt zijn best meer te doen om er iets moois van te maken.

”De vervalser” is een intrigerend boek over een gewiekste oplichter. De tragiek is dat Van Meegerens grootste succes –de verkoop van ”De overspelige vrouw” aan Göring– na de oorlog tot zijn aanhouding leidde. Om te voorkomen dat hij wegens landverraad (want dat was het verkwanselen van een Vermeer aan de vijand) zou worden opgehangen, bekende hij al zijn vervalsingspraktijken. Het grote publiek heeft hem echter in het hart gesloten. Van Meegeren was niet alleen Göring te slim af, hij had ook de zelfingenomen kunstcritici te kijk gezet. Dat hij met zijn fabelachtige winsten een zeer losbandig leven in crisis- en oorlogstijd had geleid, speelde geen rol meer.

De vervalser, Edward Dolnick;
uitg. Bert Bakker, Amsterdam, 2009; ISBN 978 90 351 3401 0; 347 blz.; € 24,95.