„CDA en PvdA hebben bij de onderhandelingen voor een nieuw kabinet besloten de Algemene wet bijzondere ziektekosten fors uit te kleden. Tijdelijke thuiszorg, geestelijke gezondheidszorg (riagg) en revalidatie worden van de AWBZ overgeheveld naar de nieuwe basisverzekering. Dat betekent voor de toekomst extra premieverhogingen. De lagere inkomens worden gecompenseerd voor de stijging van de ziektekostenpremies.”

Het berichtje over de formatieonderhandelingen is een van de vele indicaties dat het stelsel van sociale zekerheid een fundamentele herziening ondergaat. Sleutelen aan het complexe geheel van werknemersverzekeringen, volksverzekeringen en sociale voorzieningen betekent meer dan hier en daar wat smeerolie aanbrengen. Het roer gaat meer en meer om. In de verzorgingsstaat staat een wisseling van de wacht op stapel.

In een proces dat in de kern teruggaat naar het eind van de achttiende eeuw, is sociale zorg aan het einde van de twintigste eeuw nagenoeg geheel een zaak geworden van de overheid en sociale partners. De kerken, oorspronkelijk de hoofdrolspelers op dit terrein, zijn op een zijspoor beland. In zijn studie ”De kerk gepasseerd” wijst Polderman het bekende koppel secularisatie en individualisering aan als oorzaak daarvoor.

De alomvattende zorg van vadertje staat blijkt echter geen eindstation te zijn. Na operaties in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw die tot doel hadden de doelmatigheid en doeltreffendheid binnen het stelsel van sociale zekerheid te verbeteren, staat een ingrijpender operatie voor de deur. Sociale zorg wordt voor een belangrijk deel een kwestie van marktwerking. De overheid zal voor een minimumniveau zorgdragen, de genoemde basisverzekering. Voor de rest moeten burgers zelf bepalen welke vormen van zorg ze bij private verzekeraars willen inkopen.

Meer marktwerking introduceren in de zorg, betekent de voortzetting van het paarse regeringsbeleid van de afgelopen jaren. Op hoofdlijnen bestaat er in de politiek een zekere overeenstemming over de te volgen koers. Want wat ligt er in tijden van bezuinigingen meer voor de hand dan de kosten en baten van sociale zekerheid beter inzichtelijk te maken. In plaats van een ondoorzichtig aanbodgestuurd stelsel van sociale zekerheid komt de vraag van burgers voorop te staan. En hun bereidheid daarvoor te betalen.

Toch heeft Polderman, docent economie aan Hogeschool Zeeland en lid van de Provinciale Staten van Zeeland voor de SGP, daar zo zijn bedenkingen bij. „Hoe je het wendt of keert, de overheid is altijd het schild van de zwakken geweest. Marktwerking heeft zeker voordelen, maar ik ben bang dat het daarbij niet ophoudt. Deze ontwikkeling sluit naadloos aan bij een maatschappij waarin iedereen zich op zijn eigen belangen richt.”

„Dat is een levensgroot probleem. Want aan de markt ligt het beginsel ten grondslag dat ik alleen voor mezelf wil inkopen, niet voor een ander. Het klinkt heel cru, maar voor wie een klinische kosten-batenanalyse hanteert, is de vraag of op de dure zorg voor gehandicapten en bejaarden niet moet worden bezuinigd, een heel reële. Daarmee is twijfelachtig hoe ver de solidariteit die nu nog in het socialezekerheidsstelsel is verweven, zich op termijn zal uitstrekken.”

Hoewel juist voorzieningen als een basiszorgverzekering voor solidariteit moeten zorgen, is de inschatting van Polderman dat deze grote kans loopt op uitholling. Dat brengt vervolgens mogelijk een tweedeling in de samenleving teweeg. Mensen die het zich financieel kunnen veroorloven, stellen gewoon zelf hun gewenste pakket aan sociale zekerheid samen. De minder gefortuneerden moeten het stellen met een minimumpakket en lange wachtlijsten.

Met andere woorden, als de overheid te ver terugtreedt, zijn de remmen los. Een systeem waarin zorgverzekeraars slag moeten leveren met de aanbieders van zorg gaat in de optiek van Polderman ten koste van degenen die van de voorzieningen gebruik moeten maken. „Wie zijn ogen en oren de kost geeft, ziet dat we niet ver af zijn van het moment waarop mensen tegen hun naaste zeggen: Zoek het zelf maar uit.”

Typerend voor de omslag in het denken over sociale zekerheid noemt de Zeeuwse econoom dat uitgerekend de ”mantelzorg” op een financiële noemer wordt gebracht. Volgens een recent rapport van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) gaan mensen die zorg verlenen aan hulpbehoevenden in hun directe omgeving er gezamenlijk 1,3 miljard euro per jaar op achteruit.

„Dat is nu typisch”, zegt hij. „Zorg wordt tegenwoordig zonder omhaal omgezet in geld. Als ik zoveel uur mijn oude buurvrouw help, kost mij dat zoveel geld. Want in die tijd had ik ook betaald werk kunnen verrichten.” Een verwerpelijke redenering. „Wie zo denkt, moet beseffen dat hij of zij zich laat meeslepen door verwereldlijkte denkbeelden. Als christenen moeten we zeker investeren, maar dan in tijd en liefde voor de ander. En dat levert veel meer op. Lees Matthéüs 25 er maar eens op na.”

Doordat het denken in termen van naastenliefde en hulpvaardigheid onder druk staat, is het logisch dat ook de rol van de kerken in de sociale zorg een marginaal verschijnsel is geworden, vindt Polderman. Hoewel hij erkent dat een schragende rol in het socialezekerheidsstelsel er in de huidige omstandigheden niet in zit, moet er volgens hem meer mogelijk zijn.

„Diaconieën verdelen het geld netjes over een aantal ideële stichtingen, maar naar mijn gevoel moet er meer léven in komen. Te weinig hoor ik diakenen gemeenteleden warm maken voor concrete diaconale projecten. Dat de kerk in de marge wordt gedrongen, mag voor ons geen gegeven zijn. Christenen moeten het juist als een uitdaging ervaren om hun aandeel in de sociale zorg zo goed mogelijk vorm te geven. Jezus’ volgelingen moeten immers zijn voetstappen drukken.”