Joschka Fischer, Tariq Aziz, Tony Blair, Jose Maria Aznar, Silvio Berlusconi en Kofi Annan trokken de afgelopen weken bij de paus voorbij om van gedachten te wisselen over de huidige Irak-crisis. Intussen voerden pauselijke gezanten missies uit in Bagdad en Washington en werkten de ruim 175 nuntii (ambassadeurs) in het buitenland koortsachtig achter de schermen. In Rome worden de ambassadeurs van bijna alle landen ter wereld geregeld van het pauselijke standpunt op de hoogte gebracht door de aartsbisschop Jean-Louis Tauran, de ’minister van Buitenlandse Zaken’. De paus zelf hield afgelopen januari een scherpe toespraak voor het gehele diplomatieke corps, waarin hij hen opriep zich in te zetten voor vrede. Ook de Nederlandse ambassadeur bij de Heilige Stoel, baron Hendrik Bentinck van Schoonheten, luisterde toe.

Nederland heeft sinds 1815 betrekkingen met de Heilige Stoel, hoewel ons land tweemaal zijn vertegenwoordiger terugtrok. Toen de Kerkelijke Staat, het landgebied van de paus, in 1870 werd opgedoekt, vond Nederland het een mooi moment te stoppen. „Wij, die de scheiding van Kerk en staat hebben aangenomen, zouden werkelijk een dwaasheid begaan, wanneer we nog langer deze post op de begroting zouden dulden”, zei een parlementariër. In 1915, tijdens de Eerste Wereldoorlog, herstelde Nederland de diplomatieke betrekkingen weer wegens de vredesinspanningen van het Vaticaan die overeenkwamen met de doelstellingen van Nederland.

In de nacht van 11 november 1925 diende ds. G. H. Kersten, kamerlid voor de SGP, een amendement in waarin hij voorstelde om het gezantschap op te heffen (eigenlijk de begroting voor gezantschappen zo aan te scherpen dat die bij de Heilige Stoel zou moeten worden afgestoten). Met name de SGP was principieel tegenstander van het gezantschap bij de Heilige Stoel omdat het „een krenking van het calvinistische karakter van het Nederlandse volk” zou zijn en het zou leiden tot „versterking van de roomse politiek”, zoals ds. Kersten in de Tweede Kamer verklaarde. De socialisten en liberalen, alsmede regeringspartij CHU, steunden het amendement. Het kabinet viel en de Nacht van Kersten kon worden bijgeschreven in de annalen van de geschiedenis.

Er was weer een oorlog nodig om de relatie tussen Heilige Stoel en Nederland te herstellen. In 1944 werd een gezant gestuurd, hoewel koningin Wilhelmina daar eigenlijk niet aan wilde. Zij toonde „onwil en krachtige tegenstand”, noteerde de minister van Buitenlandse Zaken. Hoewel de SGP haar bezwaren hield, kwam het gezantschap, sinds 1957 opgewaardeerd tot ambassadeurspost, niet meer ter discussie. Toch bleef al die jaren wegens de gevoeligheid van protestantse zijde de diplomatieke post ”ambassade in Vaticaanstad” heten. Pas sinds 1998 spreekt men van ”ambassade bij de Heilige Stoel”. Sluiting wordt niet meer overwogen. De Nederlandse ambassade bij de Heilige Stoel gaat als laatste dicht, meende Hans van Mierlo toen hij in de jaren ’90 minister van Buitenlandse Zaken was.

De ambassade wordt vooral als ’luisterpost’ beschouwd. Er gebeurt wel niet zo veel, maar door het wijdvertakte netwerk van zo’n 2 miljoen priesters en religieuzen horen diplomaten in Rome van alles uit de gehele wereld. Ambassadeurs stellen ook rapporten samen van de toestand in verre landen, op basis van wat onder anderen missionarissen bij terugkomst in Rome vertellen. De Nederlandse ambassade is een kleine post met ambassadeur, kanselier, secretaresse en chauffeur. De rector van het Nederlands priestercollege in Rome is onbezoldigd adviseur.

Drie jaar geleden werd de discussie over noodzaak van diplomatieke betrekkingen met de Heilige Stoel weer actueel. Drie Nederlandse europarlementariërs (van D66, VVD en PvdA) vielen de hoge status aan die de pauselijke diplomatie wereldwijd geniet. Hun argumentatie kwam erop neer dat het Vaticaan geen staat maar de zetel van een kerkgenootschap is en dat kerk en staat gescheiden zouden moeten zijn. Bovendien vonden de drie het niet juist dat de Rooms-Katholieke Kerk als enige godsdienst een permanente waarnemersfunctie heeft bij de VN. Hun redenen vielen niet in vruchtbare bodem. Volkenrechtelijk gezien, meenden tegenstanders, voldoet Vaticaanstad aan de voorwaarden van een staat (grondgebied, bevolking en regeringsmacht).

Het feit dat Vaticaanstad nu een natie is, is echter niet eens van belang. Ook toen de paus niet over grondgebied beschikte (1870-1929) onderhielden staten diplomatieke betrekkingen met de Heilige Stoel, die het recht behield verdragen (concordaten) te sluiten en gezantschappen te hebben. De rechtvaardiging van de volkenrechtelijke status van de Heilige Stoel is niet gelegen in het bestaan van het Vaticaan. Dit laatste is geschapen in 1929, vanwege internationale erkenning van de volkenrechtelijke status van de Heilige Stoel en niet andersom. Daarom kan de paus, als kerkleider en niet als wereldlijk vorst, een hoofdrol opeisen op het wereldtoneel.

Spijtig voor niet-rooms-katholieken is dat het gezag van de paus voor de buitenwacht veelal geldt als voor de gehele christenheid. Dat gevaar voorzag toenmalig SGP-kamerlid ds. P. Zandt al in de jaren ’40 toen hij de vinger legde bij „de erkenning van de paus als stedehouder van Christus, als hoofd der christenheid. Daartegen heeft zich heel de Reformatie met offers van goed en bloed verzet.”