Tijdens een gesprek met verschillende mensen zei iemand tussen neus en lippen door tegen me: „Weet je, dáárom geloven mensen; het geeft hun een goed gevoel, een zekere troost, houvast. Maar het geloof rust verder nergens op.” Wat deze kennis van me bedoelde, is talloze keren uitgesproken, vooral door enkele filosofen in de 19e eeuw. Wie kent niet de uitspraak van Karl Marx: „Religie is opium van het volk!” Het geloof geeft je even een voldaan gevoel. Maar het is als met verdovende middelen: als je wakker wordt, sta je weer in de barre werkelijkheid van elke dag en is de behoefte aan een nieuwe dosis alleen maar sterker geworden.Geloof als een zoethoudertje omdat het aantrekkelijk is om te geloven! In het genoemde gesprek veroorloofde ik me te zeggen: „Zou het ook andersom kunnen zijn? Ik kan mij voorstellen dat juist de gedachte dat God níét bestaat en dat de dood een einde maakt aan alles, aantrekkelijk is. Je verschijnt als mens een poosje op het toneel van deze wereld en na als het even kan een plezierig leven neem je afscheid – en dan is het over. Ik merk dat veel mensen een dergelijke levenshouding best aantrekkelijk vinden. Sterker: ze houden soms hardnekkig vast aan deze opvatting, ook in hun ouderdom, om een andere gedachte van zich weg te houden die zich toch aan hen opdringt: dat er tóch een God is.”

Ik vertelde hem vervolgens over de christenfilosoof Jean Guitton, die in een gesprek met een atheïstische vriend iets soortgelijks zei: Guitton bracht hem onder ogen dat voor veel mensen geloven helemaal niet aantrekkelijk is. Geloven houdt namelijk allereerst in dat je niet meer zelf de dienst uitmaakt in je leven. Je mag je begeerten niet meer zomaar volgen en je verliest je autonomie.

Felheid

Wie gelooft, weet bovendien dat er een eeuwig leven is en dat zijn verhouding tot God bepalend is voor hoe het na dit leven is. Is dat altijd zo aantrekkelijk? En: wie gelooft maakt het zich in zekere zin moeilijk als hij nadenkt over het leed in de wereld. Allerlei vragen over God en het kwaad in de wereld komen juist dan naar voren. Met andere woorden: als het om aantrekkelijkheid gaat, is er vanuit het perspectief van de ongelovige veel voor te zeggen om toch vooral niet te gaan geloven. De vraag is daarom gewettigd of ongeloof niet een vorm van illusie is: je wilt er niet aan dat God bestaat!

Maar wat maakt dan dat ik en velen met mij tóch geloven?

In de eerste plaats dringt de gedachte aan God zich aan de mens op. Zelfs Darwin was daarmee bekend. Bij het bestuderen van de gedragingen van de regenworm erkende hij aan een vriend: de gedachte (aan het bestaan van God) komt onwillekeurig bij me naar boven. Dat is bij iedereen zo. Iedere atheïst zoekt naar redenen om zich van die gedachte te los te maken. Soms met heel veel passie, zoals bij Nietzsche en Sartre. Vanwaar die felheid? Sartre gaf een veelzeggend antwoord: „Als God bestaat, ben ik niet vrij. God mág niet bestaan.”

Voor dit feit (dat de gedachte aan God zich opdringt) wordt in de menswetenschappen veelal een seculiere verklaring gegeven. Sommigen zoeken die in de evolutieleer (geloof is iets dat bij de primitieven hoort, die geen verklaring hadden voor natuurverschijnselen) of een bepaalde vorm van antropologie (de mens is ”ongeneeslijk religieus”).

Deze antwoorden doen geen recht aan de werkelijkheid. De religieuze bepaaldheid van de mens hangt samen met wat in het eerste hoofdstuk van Genesis staat: „God schiep de mens naar zijn beeld en gelijkenis.” In deze weergaloze omschrijving van wat de mens is, wordt het diepste geheim van het mens-zijn aangegeven. Deze paar woorden maken duidelijk waarom de mens zich voorstelling van God vormt, zonder dat deze overigens altijd hoeft te kloppen. Niemand heeft beter onder woorden gebracht wat dat inhoudt dan Augustinus: „U, o God, hebt ons tot Uzelf geschapen, onrustig blijft het hart tenzij het rust vindt in U.” Deze noties doen veel meer recht aan het gecompliceerde van mens-zijn in verhouding tot het religieuze dan de gemakkelijke uitspraak dat geloof een prettige illusie is.

Oneindige liefde

Dat brengt me op het tweede. Zit er toch niet iets in dat christenen gelovig zijn omdat ze anders ongelukkig zijn? Zegt Paulus niet dat hij de ellendigste van alle mensen zou zijn als er geen opstanding is? Is geloof dan toch een wensdroom? Toch niet. Dat een christen zich diep ongelukkig zou weten als vast zou komen te staan dat er ”niets” is, hangt samen met het volgende: de christen heeft evenals Augustinus God leren kennen. Hij heeft in Hem iets gevonden dat hij eerst niet of nauwelijks kende: oneindige liefde, die hem zocht en die hem in aanraking bracht met het eeuwige leven. En dat wil hij niet meer missen.

Het is ermee als met een jongen die verliefd is geworden op een meisje. Tot dan toe wist hij nog niet wat er dán door je heengaat. Het gemis van de ander zou hem diep ongelukkig maken. Toch is er niemand die zal zeggen: omdat je verliefd bent, bedenk je het meisje. Nee, de ontmoeting met haar heeft gezorgd voor die verliefdheid en iets in hem wakker gemaakt wat hij eerst niet kende.

Zo is het met de gelovige. Hij gelooft niet om zich mentaal aan het ongeluk van de wereld te onttrekken. Hij gelooft omdat hij iets van Gods liefde ondervonden heeft en daarin zijn heil heeft gevonden. En dat te missen maakt hem diep ongelukkig. Maar het maakt de ontmoeting met God niet minder echt!

Zo verging het Blaise Pascal. Hij vond God in de Bijbel en in de geschiedenis, waarin God zich in Christus had geopenbaard. De realiteit van Gods aanwezigheid drong zich zo sterk aan hem op dat hij zich bekeerde. En in plaats van in een droomtoestand te komen, ontdekte hij dat hij in een schijnwereld had geleefd en nu pas echt was ontwaakt!

Dr. Klink, hervormd predikant te Hoornaar.Heeft u een vraag voor deze rubriek of wilt u reageren? weerwoord@refdag.nl.