Ze noemen het ”stemmen zingen” in Uddel en omgeving. Psalmen zingen uit het zogenaamde vierstemmenboek, dat stamt uit de 18e eeuw.

Het lijkt een vooral Veluwse traditie te zijn. Een aantal psalmzangverenigingen probeert de erfenis van het stemmenboek levend te houden: onder andere in Barneveld, De Valk, Nunspeet en Uddel. Ook op Goeree-Overflakkee bestaat een tak van deze zangtraditie.

Zo nu en dan ontmoeten de zanglustigen uit het hele land elkaar, bij voorkeur in de Oude Kerk van Ede. Inmiddels verschenen van die zangavonden zes cd’s.

De meeste psalmzangverenigingen houden op hun eigen koorrepetities en -uitvoeringen het stemmenboek in ere. Hier en daar vindt het vierstemmig psalmzingen echter ook plaats in de eredienst. Zoals in de gereformeerde gemeenten in Nederland van Barneveld en De Beek-Uddel.

In Uddel is de interkerkelijke psalmzangvereniging Zingt Gode Lof actief. Iedere woensdagavond oefenen de leden in het kerkgebouw van de gereformeerde gemeente in Nederland in De Beek de vierstemmige zettingen. De leden die hier ter kerke gaan, hebben hun stemmenboek zondags bij zich. De organist speelt bij bekende psalmen standaard de zetting van het vierstemmenboek. Van tussen de 1200 leden klinken dan de bassus, de altus en de discant – niet te verwarren met de gebruikelijke alt, tenor en bas.

Op deze woensdagavond maakt dirigent Teus Klok met de dertig aanwezige leden –zo’n zestig mensen zijn lid– een begin met Psalm 57. Niet de makkelijkste. Maar na een aantal keer afzonderlijk oefenen mengen de stemmen zich algauw tot een heel aardige vierstemmige zang. De bassus laag, de discant als middenstem, de altus héél hoog – deze mannen en vrouwen moeten wel last van hun keel hebben na afloop.

De vereniging vierde vorig jaar haar veertigjarig bestaan. Wout Roos, een van de organisten: „In 1968 was er nog geen orgel. Bij onbekende psalmen hoorde je alleen de voorzanger zingen. Toen is de vereniging opgericht om de gemeentezang te bevorderen. Om dat te stimuleren werd er vierstemmig geoefend.”

Begin jaren 70 deed het orgel z’n intrede. Maar de organisten speelden niet altijd de zettingen van het vierstemmenboek. „Toen is het stemmenboek in notenschrift genoteerd, zodat ook met het orgel vierstemmig gezongen kon worden”, aldus Roos.

Iemand die in Uddel organist wordt, moet niet proberen andere zettingen in te voeren. „Dan krijgt hij zeker problemen met de gemeente”, denkt Roos. Of de organist niet erg beperkt wordt? Klok: „Het is geen beperking, het is een voorrecht.” Roos: „Als de gemeente massaal en vierstemmig meezingt, dan speel ik graag op deze manier, ook al is het niet volgens de muziekleer. Vóór de dienst en met de voorspelen heb ik de vrijheid.”

Niet alle psalmen lenen zich voor de vierstemmige zang. Bekende als Psalm 25, 36 en 84 gaan gauw goed. Op deze avond blijken de verenigingsleden echter ook goed uit de voeten te kunnen met Psalm 17, 73, 85, 94, 97 en de Lofzang van Zacharias. Opvallend: de Lofzang van Simeon gebeurt tweestemmig.

Roos en Klok zijn trots op de lokale traditie. „Er wordt hier zondags geweldig gezongen. Predikanten zeggen het: Als je wilt horen hoe mooi zingen kan zijn, moet je in Uddel wezen.”

In Genemuiden zijn ze trots op weer een heel andere zangtraditie: de bovenstem. Het stadje boogt erop bakermat te zijn van deze volksgewoonte.

Waar de traditie precies vandaan komt, is niet helemaal duidelijk. Het verhaal gaat dat de bovenstem zo’n 150 jaar geleden ontstond in de vissersplaatsen rond de Zuiderzee. Toen er nog geen orgel aanwezig was, ondersteunden de mannen met krachtige stemmen de gemeentezang door een tegenstem te zingen. Of Genemuiden echt de bakermat is, wordt betwist. Sommigen noemen Urk, anderen denken aan de Veluwe, een volgde wijst naar de Hazeuzangers.

In ieder geval heeft de traditie in Genemuiden oude papieren. Al uit de 19e eeuw stammen verhalen over de tenoren die in de kerk vol overgave de tegenstem zongen, waarbij velen van hen gingen staan om hun beleving te tonen.

Die emotie is er nog steeds. Bij mensen lopen de rillingen over de rug als ze de samenzang mee­maken. Bovenstemzangers vertellen dat ze soms trillend van emotie de psalmen zingen. Predikanten die in Genemuiden voorgaan maken mee dat het gezang van de gemeente als een orkaan op de preekstoel afkomt. Sommigen geven juist daarom bepaalde psalmen op.

Want niet alle zijn geschikt om met bovenstem te zingen. Het gaat misschien om zo’n dertig à veertig psalmen. Waarbij het afspraak is dat wanneer een predikant meer verzen van zo’n psalm opgeeft, de eerste strofe eenstemmig gaat, terwijl bij het tweede vers de bovenstem aangeheven wordt.

Organist Arend Booi is een van degenen die de traditie in ere proberen te houden. April 2008 begon hij met anderen oefenavonden te beleggen. In de hervormde Grote Kerk, maar ook bedoeld voor mensen van andere kerkgenootschappen. Want de zangtraditie overstijgt in Genemuiden de kerkmuren. Ook in de hersteld hervormde gemeente en in de gereformeerde gemeente klinkt de bovenstem.

Onder andere met het oog op eenheid in de zang is Booi begonnen met het noteren van de bovenstem. Tijdens de oefenavonden krijgen bezoekers de muziek uitgereikt.

Zo ook op de zevende aflevering, eind november. Op deze zaterdagavond zijn ruim 200 Genemuidenaren bij elkaar. De aanwezigen worden in drie groepen verdeeld. Per psalm staan drie coupletten op het programma; steeds zingt een andere groep de bovenstem. Mannen én vrouwen. Want al lijkt het een mannengebeuren, ook vrouwen kunnen de hoge tegenstem zingen. Booi geeft van achter de speeltafel aanwijzingen.

Psalm 25 gaat snel goed. Bij Psalm 47 ligt het lastiger: de tegenstem moet toch wel een paar keer geoefend worden. De bovenstemmers moeten ook erg hoog: een paar keer een fis. Als voorspel komt een variant op de toccata van Boëllmann langs.

Sowieso gebruikt de organist de voor-, tussen- en naspelen om z’n ei kwijt te raken. De begeleiding zelf is eenvoudig, simplistisch soms. Dat kan ook niet anders als de bovenstem steeds in de harmonisatie moet zitten.

De organist heeft een leidende taak als het gaat om het bewaren en stimuleren van de bovenstem, zegt Booi. „Eigenlijk moet je zo harmoniseren dat de bovenstem spontaan ontstaat.” Een organist die in de dienst uit een koraalboek van Worp of Sanderman gaat spelen, krijgt geheid problemen, zegt hij. „Je kunt je maar beter aanpassen aan de traditie van de gemeente.”

---

Vier stemmen
Het vierstemmenboek is een vereenvoudigde versie van de psalm­zettingen van Goudimel (16e eeuw). Vanaf de 17e eeuw circuleerden die in Nederland bij Datheens psalmen. In 1753 verscheen een editie met de notatie van Cornelis de Leeuw – deze zorgde rond 1650 voor een eenvoudige muzieknotatie in de psalmboeken: alle noten genoteerd in de altsleutel (ook wel C-sleutel). Het stemmenboek heeft een tenor, bassus, altus en discant. In 1780 verscheen het stemmenboek voor het eerst met de berijming van 1773. Daarop gaan de huidige boeken terug. De jongste druk stamt uit 2003.

---

Tegenstem
Her en der zijn bovenstemverenigingen en -koren actief met het oog op zangavonden. Zoals in Ouderkerk aan den IJssel, Hardinxveld-Giessendam, Nieuw-Lekkerland en Oud-Beijerland. Op de Veluwe opereert een Groot Bovenstem Mannenkoor. Soms wordt de tegenstem net als in Genemuiden in de eredienst gezongen, zoals in de hervormde Dorpskerk van Nieuw-Lekkerland en bij de christelijke gereformeerden (Barnabaskerk) en de gereformeerd vrijgemaakten (De Koningshof) in Apeldoorn. Niet alle boven- en tegenstemmen zijn eender.