Opmaak, inhoud en identiteit. Op die drie gebieden valt veel te winnen. Moet dat? Daan van der Waals: „Het gaat wel om de boodschap van het Evangelie.”Van der Waals begon bijna twintig jaar geleden, na diverse pr-functies en journalistieke banen, met het Publiciteitsbureau Christelijk Nederland. Hij adviseert kerken en christelijke organisaties hoe ze hun boodschap kunnen overbrengen op een manier die inspeelt op de behoefte van de lezers. De adviseur uit Hollandsche Rading, bij Hilversum, geeft cursussen, schreef enkele boeken over communicatiemogelijkheden voor de kerk en werkt momenteel als columnist mee aan het Utrechtse kerkenblad Kerk in de Stad. Hij is ook eindredacteur van een servicedienst voor kerkbladen, Red@ctieservice.

Voor het doel van evangelisatie wordt het kerkblad „structureel onderschat”, vindt Van der Waals. Het blad bereikt meer mensen dan degenen die elke zondag de kerk vanbinnen zien, stelt hij. Hij becijfert dat 120 mensen van de protestantse gemeente Maartensdijk de kerk ’s zondags bezoeken, zijn eigen gemeente. „Het kerkblad heeft naar schatting 350 abonnees. Als op één adres twee personen wonen, dan zijn er 700 potentiële lezers. Als het blad ook in de kerk ligt voor gasten of in openbare ruimtes als een bibliotheek, wordt het aantal lezers nog uitgebreid.”

Een kerkblad mag daarom volgens Van der Waals niet alleen een opsomming van activiteiten bevatten, maar moet „leeftocht voor onderweg” zijn. „Iedereen heeft behoefte aan troost, houvast en oriëntering op levensproblemen.”

Lage drempel

Tegen de trend van inkrimpende of verdwijnende kerkbladen in signaleert Van der Waals een opmars van het plaatselijke kerkblad. „De drempel bij een plaatselijk blad is laag omdat daarin verhalen staan over bekende mensen en activiteiten in de buurt.”

Van der Waals heeft een groot aantal bladen op de salontafel in zijn woning annex kantoor uitgespreid. Hij pakt er het blad van de protestantse gemeente Aalten uit. Kleur spat van de pagina af: gekleurde pagina’s, kadertjes, foto’s van gemeenteactiviteiten en dat alles zonder een rommelige indruk te maken. „Aalten heeft een professionele vormgever in de gemeente die het blad opmaakt. Dat zie je.”

Hij wijst op de gemeenteaankondigingen. „Te vaak schrijft een blad over de jongerenavond van vorige week of nog langer geleden. Die moet je echter vooraf aankondigen, zodat mensen kunnen beslissen of ze zullen gaan. Achteraf hoef je dan geen feitelijke mededeling te geven, maar kun je drie jongeren hun mening vragen over de avond. Het eerste trekt bezoekers, het tweede lezers.”

Verkneutering

Het classisblad of regioblad lijkt in de problemen te komen in deze tijd van bezuinigingen.

Verschillende gemeenten stappen uit een classisblad en beginnen een eigen blad. Zo is het protestantse classisblad Kerkleven in Oost-Gelderland gekrompen tot een prikbord van korte, feitelijke mededelingen, terwijl in de plaatselijke bladen het gemeenteleven in kleur, foto’s en sfeerverhalen uit de doeken wordt gedaan. Het gereformeerde classisblad Rijnlands Kerkblad en het Veluws Kerkblad hielden enkele jaren geleden op te bestaan nadat de ene na de andere kerkelijke gemeente afhaakte. Voor regionale bladen als de christelijke gereformeerde bladen Kerkblad van het Westen en Om Sions Wil van de classis Amersfoort viel inmiddels ook het doek. „Men zit te vissen in de dezelfde vijver omdat er zowel landelijke als regionale als plaatselijke bladen zijn.” Vrijwel hetzelfde probleem ziet Van der Waals bij kerkbladenlezers binnen de Protestantse Kerk. Woord & Dienst, Kerkinformatie, Ouderlingenblad, Kerkbulletin, Predikant en Samenleving en Diakonia: alle hebben ongeveer hetzelfde segment lezers. „Waarbij de kans bestaat dat een ouderling liever naar een specifiek ouderlingenblad grijpt dan naar een algemeen opiniërend blad als Woord & Dienst.”

Een uitzondering vormt het gereformeerd vrijgemaakte blad De Reformatie, dat moet concurreren met twee sterke regionale bladen. Volgens Van der Waals kent het landelijke kerkblad voor een kerk met ruim 120.000 leden daarom relatief weinig lezers. Vanwege een „interne bezinning op de bladformule” wilde hoofdredacteur prof. dr. A. L. Th. de Bruijne geen reactie geven.

Valkuil voor een regionaal of classicaal blad is dat het verwordt tot „een vergaarbak zonder duidelijke identiteit. Want daar zoekt men naar.”

Van der Waals karakteriseert de zoektocht van de lezer naar herkenning in de plaatselijke gemeente of in een bepaalde gereformeerde stroming als een „verkneutering van de kerk. Veel mensen hebben het brede geheel van de kerk uit het oog verloren.”

Emotionele verhalen

Dat een landelijk blad als De Wekker vanaf 2010 minder vaak uitkomt, heeft mogelijk te maken met vergrijzing en vleugelvorming binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken, denkt Van der Waals. Hij geeft adviezen om de lezer te binden aan de inhoud: vervang vaker een beschouwend artikel door een interview. Of plaats een brievenrubriek of portretjes van gemeenten. Laat niet alleen predikanten schrijven, maar laat mensen met journalistieke kennis het blad verrijken. Plaats nieuws uit plaatselijke kerken zoals over een nieuwe jeugdwerker of activiteiten van een inloophuis. „Dat wil ik als lezer niet alleen weten, maar ik wil door een interview ook die mensen leren kennen. Emotionele verhalen hebben meer impact dan een massief betoog.”

Van der Waals wil niet treurend achteromkijken naar de tijd dat kerkbladen groeiden en bloeiden. De pagina’s kunnen met een goede restyling flink vooruit. Bovendien is niet alle inkrimping een teken aan de wand, nuanceert de adviseur. „Een wekelijkse uitgave veranderen in tweewekelijkse kan de kwaliteit ten goede komen. In sommige bladen lees ik nauwelijks nieuws dat vanwege de actualiteit geen week kan wachten.”

„Het is vooral verdrietig voor het kerkverband in de classis. We hebben elkaar zo nodig in de Christelijke Gereformeerde Kerken om samen achter de Heere aan te gaan.” Eindredacteur ds. H. H. Klomp moest onlangs „met spijt in het hart” meedelen dat Om Sions Wil, het christelijke gereformeerde blad van de classis Amersfoort, per 1 januari wordt opgeheven.

Op de najaarsvergadering van de classis Amersfoort is besloten het blad stop te zetten. De directe aanleiding is het teruglopende aantal abonnees. „Toen ik zeven jaar geleden begon als eindredacteur hadden we nog 1000 abonnees. Dat zijn er nu nog maar 660.” Volgens ds. Klomp kende het blad een vergrijzend abonneebestand. De jonge generatie vulde dat onvoldoende aan.

Het 66 jaar oude blad heeft het moeten afleggen tegen plaatselijke kerkbladen, die de afgelopen twintig jaar zijn opgekomen, aldus ds. Klomp. De predikant signaleert een tendens van individualisering. „Een gemeenteblad is goed. Dat hebben we zelf ook in Veenendaal. Maar je zit ook in een landelijke kerkverband. Het jongere geslacht kijkt niet meer over plaatselijke kerkmuren naar buurgemeenten.”

De redactie van het blad voor de zestien gemeenten binnen de classis organiseerde diverse acties om nieuwe abonnees te werven, maar dat leverde te weinig op. „We zouden best het abonnementsgeld kunnen verhogen, maar dat biedt geen soelaas voor de lange termijn.”

Desondanks worden er momenteel pogingen ondernomen om het blad een doorstart te gunnen.

Voor P. J. Vergunst, hoofdredacteur van De Waarheidsvriend, wordt het weekblad uitgegeven om het doel van de Gereformeerde Bond te realiseren: de verbreiding en verdediging van de Waarheid binnen de Protestantse Kerk in Nederland.

Vergunst ervaart het als een voortdurende uitdaging om „op zoek te gaan naar de leefwereld van de lezer.”

Daarbij staat de inhoud voorop, al mag de opmaak daaraan wel bijdragen. „Zes kolommen tekst nodigen tegenwoordig niet meer uit tot lezen. Onze scribenten moeten nu hun punt maken in 1000 woorden in plaats van 1500. Bij minder toegankelijke thema’s die we vanuit onze doelstelling toch aan de orde willen stellen, besteden we nog meer aandacht aan de vormgeving: zo mogelijk een illustratief kader of een foto erbij.”

Vanaf 2006, toen De Waarheidsvriend een andere opmaak kreeg, zit het blad in de lift. Vorige week kon het zijn 10.000e abonnee inschrijven.

Aan De Waarheidsvriend wordt wekelijks gewerkt door eindredacteur Tineke van der Waal en de hoofdredacteur, die daarvoor beiden enkele dagen per week zijn aangesteld. Zij coördineren grotendeels het blad, al bestaat de redactie ook uit enkele leden van het Bondsbestuur.

Van opzeggers hoort Vergunst zelden of nooit dat de kredietcrisis het argument is. „Dat zou misschien eerder bij de wervingskant spelen. Veel vaker ervaart men geen tijd te hebben om het blad te lezen. Ook heb ik het idee dat hier en daar mensen het ‘gereformeerd-zijn’ moe zijn.”

De trend van inkrimpende kerkbladen komt voor ds. G. J. van Aalst niet als een verrassing. „We delen allemaal, ook onze gemeenten, in het geestesklimaat van leeslui en kijkgraag. Dat is een reële bedreiging voor het Woord en voor het woord.”

De Saambinder, weekblad van de Gereformeerde Gemeenten, lijkt vooralsnog niet te worden geraakt. Het kent door een „vrij trouwe kern” een langzame stijging naar 19.000 abonnees, aldus ds. Van Aalst, waarnemend hoofdredacteur. Drieëntwintig euro per jaar voor een weekblad van zestien pagina’s is ook niet veel. „De lezers steunen daarmee ook de emerituskas.”

De lage abonnementsprijs verklaart ds. Van Aalst uit het feit dat de medewerkers aan het blad niet worden vrijgesteld voor het redactiewerk. Ook de advertentie-inkomsten blijven op peil.

Het blad probeert zijn doel –„informeren, opiniëren en mediteren”– telkens te vernieuwen. Een jaar geleden kreeg het een strakkere lay-out met kleur en af en toe foto’s. „Op de laatstgehouden synode werd ook gevraagd om een rubriek voor de jeugd. Dat hebben we tot nu toe niet gedaan om het jongerenblad Daniël niet voor de voeten te lopen.”

Ds. Van Aalst weet niet of het ledenbestand van De Saambinder vergrijst. „Bij jonge mensen zie je over het algemeen minder binding aan de eigen kring. Het blijft een worsteling om met het blad elkaar samen te binden.”

Woord & Dienst, opinieblad van de Protestantse Kerk in Nederland, komt vanaf 2010 twee keer minder uit en laat de extra katernen vervallen. Daartegenover verschijnen nu dikke nummers.

Dat het uitgavenpatroon van lezers en de advertentiemarkt voor bladen in deze tijd van financiële crisis onder druk staan, merkt het blad in de portemonnee, zegt Steven Schenk, werkzaam bij Boekencentrum, die het blad uitgeeft. „Elk blad, ook seculier, probeert zijn abonneebestand te behouden door stuntaanbiedingen.”

Het tweewekelijkse blad, dat een oplage heeft van 4500 exemplaren, heeft vorig jaar de collectieve abonnementsvorm geïntroduceerd. Als kerkenraden vijf of tien abonnementen tegelijk afnemen, krijgen ze korting. „We hebben dat gedaan om iedere meelezer snel van nieuws te kunnen voorzien.”

Dat deze abonnementsvorm snijdt in de begroting van Woord & Dienst, noemt Schenk „een zwakke plek. Toch hebben we voor particulieren de prijzen gelijk kunnen houden. Daar was het ons om te doen.”

Volgens Schenk ontkomen kerkbladen niet aan de toenemende professionalisering en digitalisering. „De lezer stelt eisen aan de opmaak en de journalistieke kwaliteiten van een tijdschrift. Een kerkblad komt onder die eisen niet uit, al heeft het vaak minder geld en menskracht.”

Papier blijft net zo belangrijk als het web, stelt Schenk. „Alleen al voor de lezers, die minder vaardig zijn met internet. Bovendien heeft een blad een andere inhoud dan het snelle en korte nieuws van internet. Lezers van de papieren versie lopen niet noodzakelijkerwijs achter. Misschien zelfs wel voor.”

De Wekker Het christelijke gereformeerde blad De Wekker gaat vanaf 1 januari 2010 van een wekelijks blad naar een tweewekelijkse uitgave met meer pagina’s en in fullcolourdruk. Met de vernieuwingen hoopt de redactie het blad op te frissen en voor jongere kerkleden aantrekkelijk te maken.

Hoofdredacteur ds. G. van Roekel wil niet alleen bij de zorgen stilstaan en de veranderingen interpreteren als een onomkeerbare trend. „De Wekker is financieel kerngezond. De veranderingen van 2010 zijn geen bezuinigingsronde, maar vernieuwingen om het blad gezond te houden. De stelling dat het slecht gaat met De Wekker en dat de tweewekelijkse verschijning daarvan het zekerste teken is, is een onjuiste gedachte.”

De waardering voor het blad is bij de lezers groot, stelt ds. Van Roekel naar aanleiding van een lezersonderzoek. „Een giftenactie om de periode november-december te overbruggen door veranderingen in het boekjaar, heeft bovendien geweldige respons opgeleverd.”

Ook het abonneeaantal lijkt die waardering te bevestigen. Momenteel telt het blad 4260 abonnees. Het blad verliest nog langzaam lezers, maar door een actieve abonneewerving lijkt de trend gekeerd, aldus ds. Van Roekel.

Na de bezinningsperiode van de achterliggende tijd wil de redactie, die op vrijwillige basis werkt, de inhoud dichter bij kerkleden leggen. „Toerusting krijgt een sterker accent.”

Het blad gaat ook meer informatie verstrekken over plaatselijke kerken en over kerkelijke vergaderingen. Tevens krijgt de website dewekker.com een impuls. Daarbij houdt de redactie het hoofddoel in oog: „Het geven van geestelijke leiding vanuit het Woord van God.”

De Wachter Sions, weekblad van de Gereformeerde Gemeenten in Nederland, kent de afgelopen jaren een stille groei van zestig tot honderd abonnees per jaar, meldt administrateur M. Meijering. „Vorige week overschreden we de grens van 7500 abonnees. Voor een deel is dit toe te schrijven aan de terugkeer van buitenverbandgemeenten. Ook vanuit Rijssen stijgt het aantal abonnees.”

Veel opzeggers kent het blad niet, zegt Meijering. „Vaak gaat het om overlijden, soms ook vanwege vertrek naar een ander kerkverband.”

Bij jongeren merkt Meijering dat de band met de kerk wat losser kan zijn, „al is dat percentage opzeggers te verwaarlozen.”

Een reden voor de gestage groei van het blad weet Meijering niet te noemen. Om nieuwe abonnees te werven, krijgen stellen die gaan trouwen het blad een halfjaar gratis. „Verder doen we niet actief aan werving.”

Om de lezers te binden aan het blad zijn enkele vernieuwingen doorgevoerd. Sinds deze week kent het blad een jongerenrubriek. Verder is sinds het aantreden van ds. J. Roos als hoofdredacteur het aantal scribenten uitgebreid. „Dat verlicht de druk op de schrijverspool en ook lezers waarderen de afwisseling”, aldus Meijering. Verder is er de wens om te veranderen naar een ander formaat.

De Wachter Sions blijft binnen de begroting. Het blad kan kostenneutraal verschijnen door inkomsten uit de advertenties. „Een gunstig resultaat komt ten goede van de emerituskas. Maar we houden het bij twee van de acht pagina’s voor advertenties. Het moet geen advertentieblad worden.”

Het Kerkblad van de Oud Gereformeerde Gemeenten deelt in de tendens van terugloop, al is het maar gering, aldus administrateur J. Dammers. Het blad heeft 4500 abonnees. Jaarlijks zeggen zo’n vijftig mensen het blad op. „De aanwas is niet overeenkomstig met de mensen die afvallen door overlijden. Dat is een tijdsverschijnsel. Je krijgt de jongeren minder snel aan het lezen.” Ook kerkelijke verwikkelingen snijden soms in het abonneebestand.

Door het aanbieden van een gratis huwelijksabonnement op proef, probeert het maandblad jonge mensen te stimuleren om weer te lezen. Inhoudelijk is het echter moeilijk om veranderingen door te voeren, zegt Dammers. „Het is bijzonder moeilijk om scribenten te krijgen. Vroeger lukte dat nog wel. Toen schreef de oude Florijn (B. Florijn uit Driebergen) kinderverhalen in het blad. Dat werd gewaardeerd.”

Advertentie-inkomsten kent het kerkblad niet. „Daar willen we niet aan beginnen. Anders moet je weer gaan selecteren in advertenties. Bovendien willen we een echt kerkblad blijven.” Het blad ontvangt volgens Dammers ruim voldoende inkomsten uit het abonnementsgeld en uit overbetaling.

Het blad Bewaar het Pand, dat de rechtervleugel binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken bedient, blijft „vrij stabiel” op 3700 abonnees, aldus ds. A. van Heteren, hoofdredacteur van het blad. „Ik denk dat onze achterban wat meer leest dan de modernere kerkmens. Zo is bij ons het televisiebezit wat minder. Dan is de papieren krant als nieuwsmedium belangrijk.” Daarbij tekent de predikant aan dat tien euro niet veel is voor een tweewekelijks blad.

Om de lezer blijvend aan Bewaar het Pand te binden, zal het blad aan het begin van 2010 in een nieuwe lay-out verschijnen. Voor de rubrieken staan geen vernieuwingen op stapel.

Het blad moet zichzelf kunnen bekostigen. En dat lukt ook, zegt ds. Van Heteren. „Het advertentievolume zakt niet in. En de scribenten leveren de bijdragen gratis. Ook de redactie doet het schrijf- en opmaakwerk tussen het normale ambtswerk door.”

Opbouw, het officieuze blad van de Nederlands Gereformeerde Kerken (NGK), kent een lichte terugloop van zo’n dertig abonnees per jaar, aldus A. Sierksma, bestuursvoorzitter van de Persvereniging, de organisatie die het blad uitgeeft. Dat is niet „verontrustend. We hebben een 2250 abonnees op een totaal adressenbestand van de NGK van 11.000. Ik denk niet dat veel kerkbladen vergelijkbare cijfers halen.”

Financieel heeft Opbouw het niet moeilijk. Daardoor kon Opbouw vanaf mei 2009 volledig in kleur verschijnen. Met lezersacties of themanummers, waarbij lezers deels zelf de kolommen mogen vullen, probeert Opbouw de abonnees aan het blad te binden. Sierksma: „Bij ons themanummer over kerkverlating in oktober, hoorde ook een minisymposium om lezers bij te blijven binden.”

Het blad kent „een behoorlijk contingent oudere lezers.” Deze groep, die lid werden vanaf de oprichting van de NGK in de jaren 1960, vormt de vaste kern van Opbouw. Jongeren zijn moeilijker aan het lezen te krijgen, stelt Sierksma. Het blad heeft begin dit jaar de website vernieuwd om de jonge generatie bij het blad te betrekken.

Toch is er een leesprobleem in Nederland, constateert hij. „Dat gaat aan kerkdeuren niet voorbij. Jongeren nemen niet zo gauw een abonnement. In plaats daarvan nemen ze vluchtig kennis van het blad, om dan weer verder te kijken. Dat de markt van christelijke bladen vol is, werkt het shopgedrag in de hand.”

CV.Koers is ‘vrouwelijker’ geworden, stelt directeur L. de Jong van uitgeverij Inspirit Media. „Ofwel gezelliger, toegankelijker. Het kleurgebruik is warmer en lichter geworden in de re-style van dit najaar. En een artikel is niet snel meer uitgesmeerd over vijf of zes pagina’s tekst. Het blad wordt wat dunner en compacter.” Het blad wil zo inspelen op de veranderde leesstijl en ook een jonger publiek aanspreken.

Het christelijke opinieblad CV.Koers heeft last van de neergang, zegt De Jong. „Niet heel schokkend, maar ook CV.Koers deelt in de brede beweging van terugloop van kranten en tijdschriften die al jaren gaande is.” Het blad telt nu net onder de 10.000 abonnees.

Onder de argumenten van opzeggers destilleert De Jong twee punten. Er is een tijdsprobleem en een leesprobleem. „CV.Koers richt zich op dertigers, veertigers en vijftigers die volop in het arbeidsproces zitten. Ze hebben weinig tijd voor een blad of zeggen dat ze al zoveel te lezen hebben. Daarbij heeft de gemiddelde lezer de gewoonte dat hij zich niet lang aan een tijdschrift wil binden. Ze komen langs en shoppen verder.”

Met een mogelijk onduidelijk profiel van het maandblad heeft dat niets te maken, denkt De Jong. „CV.Koers is door de jaren heen een sterk merk geworden. Voor christelijke opinie moet je bij CV.Koers zijn.”

Financieel staat het blad er goed voor: het moest dit jaar hooguit een paar procenten inleveren op de advertentie-inkomsten, aldus De Jong. Ook de uitgeverij, die vorige maand nog op de rand van faillissement verkeerde, kan weer adem halen na een gunstige uitspraak van de rechter. „We moeten wel goed kijken wat we wel en niet willen doen. Daarom zal Quinta, een ander blad van Inspirit Media, stoppen. In CV.Koers willen we echter blijven investeren.”