Dat betoogt communicatiewetenschapper Pytrik Schafraad (36) in zijn proefschrift dat hij komende vrijdag verdedigt aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Schaf­raad analyseerde ruim 5000 berichten in drie verschillende kranten van vergelijkbare signatuur in Nederland, Vlaanderen en Duitsland in de periode 1986 tot 2004. Voor Nederland waren dat de Volkskrant, NRC Handelsblad en De Telegraaf, voor Vlaanderen De Morgen, De Standaard en Het Laatste Nieuws en voor Duitsland de Süddeutsche Zeitung, Frankfurter Allgemeine Zeitung en Bild.Waarom bleven zo lang slechts de controversiële standpunten van extreem rechtse partijen in de media de boventoon voeren?

„Enerzijds riepen de partijen dat zelf op door zich steeds van oneliners te bedienen. Fortuyn wilde het eerste artikel van de Grondwet afschaffen, Wilders maakte de film ”Fitna”, wilde het land op slot doen voor migranten en bedacht de zogeheten kopvoddentaks.

Daarnaast zoeken journalisten aanknopingspunten om het bericht makkelijker bij de lezer of kijker binnen te brengen. Veelgebruikte kapstokken zijn xenofobe reacties van mensen als Wilders, zijn racistische uitlatingen of vergelijkingen met Filip Dewinter van het Vlaams Belang.”

Dergelijke invalshoeken zijn volgens Schafraad niet verwerpelijk. „Ik vind het logisch dat verslaggevers zo werken. Het zijn journalistieke routines.”

In hoeverre verschilt de berichtgeving over extreem rechts in NRC, De Telegraaf en de Volkskrant onderling?

„In veel mediaonderzoek wordt verondersteld dat populaire kranten zich beperken tot de meer sensationele kenmerken van en gebeurtenissen rondom uiterst rechts, terwijl kwaliteitskranten een breder perspectief zouden hebben. Voor de eerste verwachting heb ik geen duidelijke bevestiging gevonden. Wel bleken NRC en de Volkskrant inderdaad breder en genuanceerder over extreem rechts te berichten dan De Telegraaf.”

Een linksgeoriënteerde Volkskrant gebruikt een meer confronterende benadering en legt meer nadruk op „onacceptabele” aspecten van uiterst rechts of haar activiteiten dan bijvoorbeeld De Telegraaf doet.”

Wat is er in de afgelopen jaren veranderd in de journalistieke aanpak rond uiterst rechts?

„Onderzoekers van de Monitor Racisme & Extremisme hebben journalisten rond 1998 gevraagd over hoe ze berichtten over extreem rechts. In de jaren negentig bleef het volgens de verslaggevers vaak alleen bij het nieuws, maar niet meer dan nodig was. Tegenwoordig bepaalt de populariteit van een partij of groep de aandacht in de berichtgeving ervoor.

Daarnaast halen extreem rechtse partijen steeds vaker de krant met andere thema’s dan die exclusief bij hen horen. Fortuyns issue was in eerste instantie de asielzoekersproblematiek, later kwamen daar veiligheid en het onbehagen van de burger over de bureaucratie bij. Tijdens de korte kabinetsdeelname van de LPF sprak de partij zich uit over allerlei thema’s. Ze kon als regeringspartij natuurlijk weinig anders. De journalistiek moest wel reageren en genuanceerder te werk gaan.

Een soortgelijke ontwikkeling zie je in België ten opzichte van het Vlaams Blok. Beschuldigingen aan het adres van de partij werden implicieter. De media noemden het Vlaams Blok niet langer „ondemocratisch”, maar –voorzichtiger– „niet behorend tot de democratische partijen.”

Is de berichtgeving over uiterst rechts in de Duitse kranten ook veranderd?

„In de afgelopen twintig jaar nauwelijks. Extreem rechtse partijen krijgen nauwelijks media-aandacht. Dat heeft ermee te maken dat ze de kiesdrempel niet halen en met de gevoeligheid vanwege het nationaalsocialistische verleden. Partijen die daar associaties mee oproepen krijgen weinig ruimte in de pers. Berichtgeving ging en gaat over racistisch geweld. De Deutsche Volksunion, Nationaldemokratische Partei Deutschlands en Die Republikaner zijn extremer gebleven dan groepen of partijen in België en Nederland. De Deutsche Volksunion en de Nationaldemokratische Partei Deutschlands hebben banden met neonazigroepen.”

Welk onderscheid ziet u in de berichtgeving rond de opkomst van Janmaat (Centrum Democraten) en Fortuyn?

„In het tijdperk-Janmaat schreven de kranten veel óver hem. Fortuyn kreeg tenminste nog kritische vragen voorgelegd. Fortuyn was onder journalisten denk ik ook populairder. Janmaat klaagde voortdurend over een gebrek aan aandacht. Maar dat had hij aan zichzelf te danken. Zijn bijdragen in de Tweede Kamer blonken uit in vaagheid. Bij de behandeling van de begroting van Binnenlandse Zaken bijvoorbeeld haalde hij de corrupte politie in Afrika erbij. Het was soms niet meer te volgen. Fortuyn was inhoudelijk en communicatief veel sterker.”

Hoe doet Wilders het?

„Wilders komt in een debat met zes oneliners die stokpaardjes zijn bij zijn PVV. Dat pikken de kranten op.

Wat heeft Wilders voor op Janmaat?

„Ten tijde van Janmaat konden de media hem zonder meer betichten van nationaalsocialistische sympathieën. Dat lag ook voor de hand, want in sommige lokale afdelingen van de Centrum Democraten hadden neonazistische figuren het voor het zeggen. De lokale diversiteit van de CD leidde tot een hoop geruzie en later de val ervan.

Bij zowel de Leefbaren als Wilders ligt dat heel anders. Leefbaar Rotterdam knikkerde Michiel Smit uit de fractie omdat hij verdacht werd van neonazistische sympathieën. Ook Wilders waakt ervoor op geen enkele manier met neonazi’s in verband gebracht te worden. Ze mogen Wilders niet vanwege zijn sympathie voor Israël. Toen Herman van Veen Wilders’ PVV recent vergeleek met de NSB, leidde dat tot verhitte discussies. Dat laat zien dat zowel de media als de politiek ermee worstelen of zo’n vergelijking wel op haar plaats is.

Heeft Wilders zijn populariteit te danken aan de media die steeds genuanceerder zijn in hun berichtgeving over hem?

„Wilders heeft het kennelijk voor elkaar gekregen dat hij serieus wordt genomen. De peilingen laten voor hem een positief beeld zien. Hij krijgt in de Volkskrant zelfs ruimte om in een opiniebijdrage uit te leggen waarom Turkije geen lid van de Europese Unie mag worden. In het tijdperk-Janmaat was dat ondenkbaar geweest.”

Is dat wat u betreft een goede ontwikkeling?

„Je kunt het leuk vinden of niet dat Wilders dat podium krijgt, maar journalistiek gezien vind ik het prima. De journalistiek heeft van zichzelf geleerd na de periode- Fortuyn. Na diens dood werd openlijk gediscussieerd of de media misschien niet te hard waren geweest in hun aanpak van Fortuyn. Nu hoor je de discussie oplaaien of Wilders niet te veel aandacht krijgt.”