In oktober 2005 vond in New York een wereldcongres plaats van de Internationale Humanistische Academie. Het was de vooravond van de beweging die we nu kennen als het ”nieuwe atheïsme”. Het thema was ”Naar een nieuwe verlichting”. Uit de lezingen van de sprekers –onder wie Richard Dawkins en Sam Harris– bleek bezorgdheid over de hernieuwde wereldwijde belangstelling voor religie. De organisatoren twijfelden niet of het thema was urgent: „Er dreigt een nieuw donker tijdperk. Kunnen we leren van de Britse en de Franse verlichting en helpen een nieuwe verlichting tot stand te brengen?”Het nieuwe atheïsme presenteert de verlichting als gouden eeuw, een tijd van intellectuele en sociale bloei, die helaas verloren is gegaan. Maar is de historische werkelijkheid niet veel problematischer?

Weinigen kunnen ons beter helpen een antwoord op deze vraag te zoeken dan de belangrijke, maar ook genegeerde Poolse intellectueel Leszek Kolakowski (1927-2009), die eerder dit jaar overleed. Hoewel hij aanvankelijk zeer gecharmeerd was van het marxisme, raakte hij erin teleurgesteld door de intellectuele tekortkomingen en politieke uitwassen. Uiteindelijk week hij uit naar het Westen.

Zoals velen van mijn generatie voelde ik mij eind jaren 60 aangetrokken tot het marxisme. Hoewel ik mij sinds 1971 niet meer beschouw als marxist of atheïst, vind ik het marxisme nog steeds een belangrijke gesprekspartner. Als geen ander heeft het marxisme ons geleerd te letten op het verband tussen kenmerkende ideeën van een wereldbeschouwing en de culturele context waarin ze ontstaat.

Mislukkingen

Kolakowski staat sympathiek tegenover het steven van de verlichting en verwelkomt haar successen, maar wijst ook de inconsistenties en mislukkingen ervan onbarmhartig aan. Zijn werk is mede van bijzonder belang omdat het ontstond vanuit de persoonlijke ervaring van een opgelegde godloosheid in Polen, toen nog een satellietstaat van de Sovjet-Unie.

Waarop zou Kolakowski ons kunnen wijzen? Ik noem kort enkele punten.

1. Kolakowski onderwerpt de verlichting aan een kritisch historisch onderzoek. Het nieuwe atheïsme poneert de uitnemendheid van de verlichting met dogmatische stelligheid. Dat gaat gepaard met veel retoriek en historische karikaturen. Serieuze historische argumenten ontbreken echter.

Kolakowski erkent zorgvuldig de positieve politieke en sociale gevolgen van de verlichting, maar staat erop het hele verhaal te vertellen. Hij stelt ook de duistere kanten aan de orde, waarover het nieuwe atheïsme liever zwijgt. Zo wijst Kolakowski erop dat een deel van de verlichting ervan overtuigd was dat bepaalde waarheden buiten kijf stonden. Door deze overmoed werden het stalinisme, nazisme, maoïsme en andere ”fanatieke sektes” onvermijdelijk, stelt hij. Kolakowski’s analyse van de geschiedenis van de moderniteit weerspreekt het versimpelde verhaal van vooruitgang en progressie.

Vooruitgang

2. Kolakowski wijst op de tekortkomingen van de rede. Hij stelt terecht dat de verlichting beschouwd kan worden als een gepassioneerde zoektocht naar ware en betrouwbare kennis. Voor die zoektocht kan iedereen bewondering hebben. Maar geldt dat ook voor de manier waarop dat gebeurde? Kunnen de rede en de wetenschap de betrouwbare kennis opleveren waarnaar de verlichting zocht?

De verlichting beschouwde de rede en de natuur als objectieve kennisprincipes, tegenover de aanspraak van de kerk op het monopolie op waarheid. De aloude visie op de rede als een „ordenend principe dat eigen is aan de werkelijkheid” werd vervangen door de notie van het menselijke kenvermogen dat „heel de werkelijkheid onderwerpt aan de structuren van het verstand.” Maar werkt zo’n benadering?

De ontwapenend eerlijke kritiek van Kolakowski betreft niet slechts de opgeblazen noties van rationaliteit in sommige stromingen, maar raakt de filosofie van de verlichting als geheel: „Er kwam een punt waarop filosofen een eenvoudig en pijnlijk feit onder ogen moesten zien: van de vragen die de Europese filosofie tweeënhalf millennium hebben beziggehouden, is er nog geen enkele voor iedereen bevredigend beantwoord.”

3. We komen nu bij een zeer problematisch aspect van sommige verlichtingdenkers: het metaverhaal van de vooruitgang. De nieuwe atheïsten wijzen er graag op dat de menselijke toestand voortdurend verbeterd wordt door de uitholling van religieus bijgeloof en door de mensheid van taboes en willekeurige begrenzingen te bevrijden. Door het overduidelijke falen van het westerse liberalisme is het de laatste tijd echter steeds moeilijker geworden deze visie op vooruitgang vol te houden.

Het is veelzeggend dat dit metaverhaal een van de belangrijkste doelen is in de recente vernietigende kritiek van de Britse literaire criticus Terry Eagleton op het nieuwe atheïsme. Eagleton beschrijft de „droom van onbelemmerde menselijke vooruitgang” als een sprookje waarvoor geen enkel bewijs is. „Als er ooit een vrome mythe en een vorm van onnozel bijgeloof was, dan is het de liberaal-rationalistische overtuiging dat we –afgezien van een paar oprispingen– allen gestaag op weg zijn naar een betere wereld.”

De nieuwe atheïsten beschuldigen degenen die in God geloven vaak van het vasthouden aan ”onbewezen overtuigingen”, in tegenstelling tot de beweringen van verlichte atheïsten, die gebaseerd zijn op bewezen harde feiten. Maar hoe staat het met hun eigen vooruitgangsgeloof? Zijn door de mens veroorzaakte catastrofes als Hiroshima, Auschwitz en de apartheid „een paar lokale oprispingen” die op geen enkele manier de vooruitgang van de geschiedenis onderbreken of in diskrediet brengen? Welk redelijk wezen wil zo’n seculiere mythe geloven?

Omvergeetbaarheid

De mensheid lijkt inderdaad het vermogen te hebben tot het goede. Daartegenover lijkt echter een vermogen tot het kwaad te staan. Een erkenning van deze diepgaande dubbelzinnigheid is essentieel als we tenminste politiek en sociaal utopisme willen vermijden dat gebaseerd is op ideologisch geladen, niet-bewezen waardeoordelen over de menselijke natuur.

Misschien wel de krachtigste kritiek op deze naïeve mythe van vooruitgang is te vinden in het werk van een andere vooraanstaande marxistische denker. De Duitser Walter Benjamin (1892-1940) werd geconfronteerd met de brute realiteit van een achteruitgaande geschiedenis. Hij besefte dat de opkomst van het nazisme aangaf dat het modernisme innerlijk tegenstrijdig en doelloos was. Hij kon de wanhoop door deze gewaarwording niet dragen en pleegde zelfmoord.

Zijn ”Thesen over het concept van de geschiedenis” zijn van fundamenteel belang om te begrijpen waarom het modernisme van de verlichting faalt. De moderniteit heeft eenvoudigweg geleid tot sociale, politieke, economische en technologische middelen om de mensheid uit te roeien. De nieuwe atheïsten laten na om deze zeer problematische kant van de verlichting serieus te nemen.

4. Ondanks alle formidabele pogingen om het transcendente te reduceren, te herinterpreteren of gewoon te ontwijken, blijft de notie van het hogere centraal staan in het huidige culturele en filosofische debat. De zoektocht naar het hogere is zo diep ingebed in de geschiedenis van het menselijke denken, dat hij politieke en intellectuele pogingen om hem te onderdrukken, zal overleven.

Volgens Kolakowski is deze ontwikkeling een bewijs van „Gods onvergeetbaarheid.” God is „zelfs aanwezig in de afwijzing van Hem.” De ”terugkeer van het heilige” ziet hij als een veelzeggend teken van het falen van de „religie van de mensheid” waarin een ontoereikende „godloosheid wanhopig probeert de verloren God te vervangen door iets anders.”

De nieuwe belangstelling voor het transcendente kan op een aantal manieren uitgelegd worden, onder meer als een reactie op de geestelijke schraalheid van de moderniteit. Of de nieuwe atheïsten dit fijn vinden of niet, dit is wat er op dit moment in de westerse cultuur op de agenda staat.

Eurocentrisch

Er is dus genoeg reden om ernstige twijfels te doen rijzen over de houdbaarheid van het simplistische verlangen van het nieuwe atheïsme om terug te gaan naar de verlichting. Sociologisch gezien zijn de ideeën van de verlichting diepgaand verweven met hun oorspronkelijke culturele context. Ze kunnen niet zomaar kritiekloos overgezet worden naar een radicaal andere omgeving, zoals die van onze tijd.

Het nieuwe atheïsme heeft duidelijk wereldwijde ambities. Waarom heeft het zichzelf dan opgesloten in zo’n eurocentrische denkwijze? Het antwoord lijkt me niet moeilijk. Het nieuwe atheïsme is getrouwd met het metaverhaal van de verlichting en verliest zijn geloofwaardigheid buiten die specifieke context.

Het pleidooi voor een nieuwe verlichting verbaast dus niet. De structuren die atheïsten in het verleden stabiliteit gaven, zijn aan het verschrompelen. De enige oplossing die ze lijken te hebben is het opnieuw opzetten van de oude structuren. Maar de cultuur is verdergegaan in het Westen en heeft in een groot deel van de derde wereld de verlichting zelfs overgeslagen. De verlichting meende algemeen geldende manieren van denken ontdekt te hebben; in werkelijkheid waren het Europese manieren van denken.

Het nieuwe atheïsme toont een verbazingwekkend gebrek aan belangstelling voor de geschiedenis. Die dient als weinig meer dan een grabbelton voor eigen ideeën. Wie de geschiedenis zo misbruikt, zal uiteindelijk haar vele mislukkingen herhalen. Het nieuwe atheïsme streeft naar een Nieuw Jeruzalem zonder God; als Kolakowski gelijk heeft, zou het wel eens kunnen uitlopen op gewoon weer een ander Utopia.

De auteur is hoogleraar theologie aan King’s College, Londen. Hij is in Nederland op uitnodiging van het Soeterbeeck Programma van de Radboud Universiteit in Nederland voor een publiekslezing, seminar en masterclass met studenten op 3 en 4 december.
www.ru.nl/soeterbeeckprogramma

Klik hier voor de volledige Engelse tekst van de lezing.