Dat was ook helemaal in lijn met hun eigen ideologie. Communisten zagen de loop van de geschiedenis als een proces dat zich voltrok op grond van objectieve maatschappelijke ontwikkelingswetten. Die wetten waren niet door Karl Marx bedacht, alleen door hem ontdekt. De realiteit van die wetten was onafhankelijk van het menselijk bewustzijn. De wereldgeschiedenis moest onvermijdelijk uitlopen op de vestiging van een communistische maatschappij. Dat was dan tevens het einde van de geschiedenis. Het had volstrekt geen zin om iets anders te willen.Er was dus sprake van een sterk deterministische maatschappijvisie. Toch stelden de communisten zich in de praktijk niet passief op. Bepaald niet. Lenin vergeleek de rol van de communistische partij in dat historische proces met die van een vroedvrouw. Het kind van een zwangere vrouw moet nu eenmaal toch geboren worden, c.q. de geschiedenis loopt onvermijdelijk uit op de communistische wereldorde. Dat neemt niet weg dat je de goede voortgang van dat proces maar het beste een handje kunt helpen. De communisten moesten daarom niet rustig afwachten, maar krachtig ingrijpen als de tijd (de maatschappij) daar rijp voor was.

Machtsevenwicht

Al spoedig na de Tweede Wereldoorlog werd de hoop op het herstel van harmonische verhoudingen de bodem in geslagen. Weliswaar bleef de vrede in Europa gelukkig bewaard. Het militaire machtsevenwicht tussen Oost en West als gevolg van de kernbewapening, droeg daar duidelijk toe bij. Bij een grootscheepse oorlog, die gemakkelijk op een kernoorlog kon uitlopen, had geen van beide partijen iets te winnen.

De communistische heersers in het Kremlin waren wel brute machtspolitici en ideologisch verblind, maar het waren geen zelfmoordfanaten. Juist na de val van het communisme zouden jarenlang onderdrukte etnische en religieuze tegenstellingen weer met kracht naar boven komen en in het voormalige Joegoslavië en de Kaukasus tot echte oorlogen leiden.

Er was echter duidelijk sprake van een Koude Oorlog. Die leidde tot het bestaan van twee Duitse staten. De voormalige hoofdstad van het Duitse rijk was na 1961 door een onneembare muur in tweeën gedeeld. Nergens kwamen de tegenstellingen tussen Oost en West zo duidelijk tot uiting als in Berlijn. Maar ook de grens tussen de Bondsrepubliek en de DDR was uitgebouwd tot een geduchte barrière. Wie daar levend overheen of onderdoor kwam, werd dan ook als held ontvangen. Die muren en hekken waren niet bedoeld om infiltratie van buiten tegen te gaan, maar om te voorkomen dat de eigen DDR-burgers de benen zouden nemen. Een staat die daartoe moet overgaan, laat wel heel duidelijk zien hoe zwak hij staat.

Ideologische slijtage

Maar moreel zwak is wat anders dan militair of politiek zwak. In de jaren tachtig leek het communistische blok nog stevig overeind te staan. Ook naar het inzicht van gezaghebbende westerse kremlinologen was het einde (zo dat ooit komen zou) nog lang niet in zicht.

Maar onderhuids was er wel sprake van een ideologische slijtage. Het revolutionaire vuur was bij velen gedoofd. Met binnenlandse tegenstanders ging men toch anders om dan Lenin en Stalin dat in hun tijd gedaan hadden. Het aantal carrièrecommunisten overtrof steeds meer het getal van hen die nog werkelijk geloofden in de communistische ideologie. Niet alleen kerken en godsdiensten, ook politieke ideologieën hebben te maken met assimilatieprocessen.

Van belang was ook dat na Brezjnev (geb. 1906), Andropov (geb. 1914) en Tsjernenko (geb. 1911) met Gorbatsjov (geb. 1931) een nieuwe generatie aan het roer kwam. Bovendien bleef de verwachte ineenstorting van de kapitalistische wereld steeds maar uit. Het was zelfs zo dat het Oostblok er niet in slaagde de welvaartsstijging en de technologische ontwikkeling (computers) in het Westen bij te houden. En voor het eerst lukte het niet een bezet land ook werkelijk te onderwerpen. De fanatieke moslims in Afghanistan waren voor het machtige Sovjetleger een te harde noot om te kraken.

Zo kon het gebeuren dat in korte tijd een complete omwenteling plaats vond. In de satellietstaten en in de Sovjet-Unie zelf. De Sovjet-Unie viel compleet uit elkaar. Het nieuwe Rusland dat overbleef, was niet meer dan een tweederangs mogendheid. Ook allerlei Derdewereldlanden als Mozambique en Angola, die een tijd lang het marxisme omhelsd hadden, pasten zich aan aan de moderne tijd. Alleen Cuba en Noord-Korea bleven op hun manier het communisme trouw. Maar dat werden dan ook bezienswaardigheden in de hedendaagse wereld.

Breuk geheeld

Hoewel de ineenstorting van het communistische imperium over de hele wereld grote gevolgen had, werden die in Europa het sterkst gevoeld. Nu had men een historische kans om aan de tweedeling van het oude continent een eind te maken. Alles bij elkaar genomen is dat heel aardig gelukt.

De DDR voegde zich bij de Bondsrepubliek. Het onverdeelde Berlijn werd de hoofdstad van het nieuwe Duitsland. In Parijs moesten ze wel even slikken. Mitterrand bezocht kort na de val van de Muur Gorbatsjov en bracht ook nog een bezoek aan de DDR. Het was duidelijk dat hij liever twee Duitslanden had dan één. De Britse premier Thatcher dacht er net zo over. Maar hun verzet was kansloos.

Tien voormalige communistische landen traden inmiddels toe tot de EU. Ook Finland en Oostenrijk, die voorheen vanwege hun afgedwongen neutraliteit er buiten moesten blijven, sloten zich aan. Op militair gebied bood de paraplu van de NAVO voortaan bepaalde garanties aan deze ex-communistische landen.

Maar de welvaartskloof tussen Oost- en West-Europa, die ook al voor de communistische periode duidelijk aanwijsbaar was, bestaat nog steeds. En op het punt van corruptie, rechtsorde en democratisch besef scoren de nieuwe lidstaten in Oost-Europa niet allemaal even goed. De erfenis van het communisme werkt nog na. Trouwens voor de Tweede Wereldoorlog gold van al die landen eigenlijk alleen Tsjecho-Slowakije als een stabiele democratie (zij het met veel etnische problemen).

Islam

In ideologisch opzicht werd de val van het communisme gevierd als de overwinning van de democratie en de vrije-markteconomie. Zelfs in Afrika kwam een democratiseringsgolf op gang. Een democratische, tolerante, vreedzame en welvarende wereld leek binnen bereik. Ook nu werd het einde van de geschiedenis (Fukuyama) aangekondigd.

De werkelijkheid bleek heel anders te zijn. Zeker na 11 september 2001. Voor velen in de westerse wereld is thans het gevaar van de radicale islam in de plaats gekomen van de communistische bedreiging. Hield de vroegere BVD zich vooral bezig met verdachte activiteiten van communisten en hun sympathisanten, de AIVD heeft tegenwoordig zijn handen vol aan het in de gaten houden van radicale islamieten.

Vonden we het een kwart eeuw geleden prachtig dat fanatieke moslims in Afghanistan (gesteund door de CIA) flink weerwerk boden aan de Sovjettroepen en de communistische regering van dat land, thans kijken we daar toch anders tegen aan. Maar in een oorlogssituatie kan men niet altijd zo kieskeurig zijn in het accepteren van z’n bondgenoten. Zo werd Stalin in de Tweede Wereldoorlog verwelkomd als bondgenoot in de moeizame strijd tegen Hitler.

Opium voor het volk

Wezenlijk voor de communistische ideologie was haar antireligieuze karakter. Godsdienst was volgens Marx opium voor het volk. Met de belofte van een beter leven in het hiernamaals werden de arbeiders afgehouden van de klassenstrijd, die hun lot in dit leven radicaal zou kunnen verbeteren.

Nadat de communisten in het oude tsaristische Rusland de macht overgenomen hadden volgden daarom al spoedig harde campagnes tegen de kerken. Weliswaar gingen die in golven, maar de hoofdlijn van het beleid was duidelijk. Zolang de godsdienst nog niet was uitgestorven, moesten kerken en gelovigen zich koest houden. Wie zich daar niet aan hield ging, kon op zware vervolging rekenen. Vaak was de kerkleiding geïnfiltreerd door de overheid.

In de Oost-Europese satellietstaten, die na 1945 een communistisch bewind kregen, werd eveneens tegen de kerken optreden, zij het wat minder fors dan voorheen in de Sovjet-Unie was gebeurd. Een groot rooms-katholiek land als Polen was toch al moeilijk in het communistische gareel te krijgen en te houden.

Bovendien had die Rooms-Katholieke Kerk een internationaal karakter. Haar machtscentrum lag in Rome en was dus buiten het bereik van het Kremlin. Dat maakte de RK-Kerk moeilijker beheersbaar dan de orthodoxe kerken, die een nationaal karakter droegen en vanouds gewend waren (zeker de Russisch-Orthodoxe Kerk) dat de staat zeggenschap had in kerkelijke zaken.

Daarbij kwam dat het Kremlin een positieve relatie wilde onderhouden met de Wereldraad van Kerken en in het algemeen met progressieve christenen in de westerse wereld. Op die manier wilde men de westerse maatschappij van binnenuit ondermijnen. Een al te openlijke repressie van kerk en godsdienst viel daar niet mee te combineren.

Die toenaderingspolitiek was tamelijk succesvol. Nogal wat kerkelijke functionarissen in de oecumenische wereld hadden veel begrip voor de positie van het communistische blok, zeker wanneer ze die vergeleken met de opstelling van Amerika en zijn bondgenoten.

Poolse paus

Hoewel ook Rome concessies moest doen aan de communistische machthebbers, droeg de Oostpolitiek van het Vaticaan toch een verstandiger en zelfbewuster karakter. Zeker onder paus Johannes Paulus II, die als Pool het communisme aan den lijve had ondervonden. Zijn optreden droeg onmiskenbaar bij aan een verzwakking van de positie van de communistische machthebbers, met name in Polen.

Evenzo hebben de protestantse kerken in de DDR een niet onbelangrijke rol gespeeld bij de Wende. In de aan alle kanten beheerste communistische maatschappij, hadden zij toch altijd nog enigszins het karakter van een vrijplaats behouden. In de nadagen van het regime konden opposanten elkaar binnen de kerkmuren ontmoeten. Die speciale functie van de kerk droeg echter niet bij aan een religieuze opleving na de Wende. De voormalige DDR is een van de meest geseculariseerde gebieden van Europa.

Orthodoxe christenen zagen het communisme veelal als een duivelse macht die uit was op de ondergang van de kerk. Gemakkelijk werd de opmars van het communisme verbonden met apocalyptische beelden uit het Bijbelboek Openbaring.

Ook voor hen was het een schok toen deze zozeer gevreesde macht in korte tijd in elkaar zakte. Een reden te meer om voorzichtig te zijn met een al te gemakkelijke duiding van bepaalde Bijbelse voorzeggingen. Het communisme was niet het einde van de geschiedenis, zoals de westerse maatschappij dat ook niet zal zijn. Dat einde is er pas met de wederkomst van Christus.