Peter Robinson drinkt Fanta. Met een blauwe plastic doos met blikjes frisdrank in de ene hand en stapels documenten in de andere stapt Radovan Karadzic de spreekkamer van de Scheveningse strafgevangenis binnen, met warme glimlach en uitgestoken hand. Geeft zijn raadsman een Fanta grape. Neemt zelf een cola. Kijkt naar een basketballende Charles Taylor op de binnenplaats. Want ook de Liberiaanse ex-president zit in afwachting van zijn proces in voorarrest in de VN-detentiefaciliteit bij de Noordzee.De advocaat uit Californië neemt een teug van z’n Fanta. „Ik heb niet de vrijheid te spreken over de gang van zaken in de detentie-unit. Veiligheidsredenen. Ik heb een papier moeten ondertekenen waarin ik strikte geheimhouding beloof. Maar het gaat hem goed. Hij verkeert in goede gezondheid. Werkt hard aan zijn zaak, iedere dag. Een klein voordeel van zijn gevangenneming is dat hij nu zijn kleinkinderen kan zien en daarvan is hij verrukt.”

Die zijn geboren in de tien jaar dat hij ondergedoken zat. Hij had van hun bestaan gehoord, maar ze nooit gezien.

Is hij in zekere zin opgelucht dat zijn vlucht ten einde is?

„Dat wil ik zo niet zeggen; hij zit vast.”

Het proces tegen Karadzic moet op 19 oktober beginnen. De 349 rekesten, bezwaarschriften en moties waarin de verdachte in de voorbereidende zittingen van het afgelopen jaar zijn gevangenneming als onrechtmatig aanvocht, zijn goeddeels verworpen. Dat Karadzic in 1996 in ruil voor zijn verdwijnen uit de politiek een immuniteitsdeal heeft afgesloten met de Amerikaanse gezant Richard Holbrooke, blijft onbewezen. Bovendien acht het tribunaal een eventuele deal sowieso niet geldig.

„De omvang van de zaak is enorm”, zegt Robinson. „De tenlastelegging strekt zich uit over 4 jaar, 27 gemeenten en daarnaast bevat ze nog de afzonderlijke aanklachten van Sarajevo, Srebrenica en de gijzelneming van VN-personeel. De aanklager heeft ons een pakket van 1 miljoen pagina’s, 530 getuigen en 23.000 bewijsstukken gepresenteerd.” Waaronder elf aanklachten van genocide, misdaden tegen de menselijkheid, etnische zuivering en deportatie, schending van de wetten en gebruiken van de oorlog, en moord.

Maar het is een prestigieuze zaak, vindt Robinson, die in thuisland de VS, afwisselend als aanklager en verdediger, de meest high profile-zaken voerde. „Het staat goed op je CV. Ik verdien hier 25 euro per uur, dat is dus de zaak niet. Het is opwindend in Den Haag te werken. Op deze plaats bevindt zich het hoofdkwartier van de wereld van het internationaal recht; het Internationaal Gerechtshof, het Internationaal Strafhof, het Joegoslaviëtribunaal en nu het Libanontribunaal. Hier gebeurt het.”

Karadzic heeft ervoor gekozen zijn eigen verdediging te voeren. Anders dan Slobodan Milosevic, wiens optreden in de rechtzaal een continue politieke mantra was, verbaast de psychiater-dichter-holistisch natuurgenezer vriend en vijand door zijn gedegen en juridische benadering. „Hij wil de regels van het tribunaal ten volle gebruiken om aan te tonen dat hij niet schuldig is aan de tenlastelegging.”

„Ik heb een onzichtbare bondgenoot”, zegt Karadzic in de rechtszaal. „Ik beschouw het Haagse tribunaal als een natuurramp waartegen ik mijzelf zo goed als ik kan zal verdedigen.”

Het zal er hard aan toegaan, voorspelt Robinson. „Ze zijn uit op z’n scalp. De aanklager is uitermate gemotiveerd. In het Angelsaksische rechtssysteem, dat het tribunaal goeddeels volgt, staan, veel meer dan in Europa, aanklager en verdediging lijnrecht tegenover elkaar. Er is geen neutrale rechter die vooraf bepaalt of iemand überhaupt wel voor het gerecht moet verschijnen; het is de aanklager die van meet af aan bewijslast verzamelt en iemand voor de rechter daagt.

Daar staat tegenover dat in het Angelsaksische model, meer dan in Europa, de rechten en de middelen van de verdachte zijn gegarandeerd. Ook de verdachte kan zijn eigen onderzoek doen, daarvoor staan fondsen ter beschikking. In de Karadzic-zaak heeft de aanklager 26 experts ingezet; van deskundigen in ballistiek tot sociale wetenschappen; van DNA-experts tot handschriftkundigen. Wij hebben nu het recht om dezelfde onderzoeken te doen en hun resultaten te checken en dat recht gaan we ook nemen. We gaan straks schootshoeken meten en inslagkraters, want de aanklager heeft bekendgemaakt dat ze een getuige-deskundige gaat oproepen in verband met de beruchte mortierbeschieting van de markt in Sarajevo op 5 februari 1994, waarbij 66 mensen om het leven kwamen…”

Hebben VN-militairen dat dezelfde dag niet onderzocht en geconstateerd dat de 120 mm-mortier was afgevuurd van een bergflank noordnoordoostelijk van de stad, waar de Serviërs met geen mogelijkheid konden komen?

„Ja, dat deden ze. En hun eerste conclusie was dat de Moslims het waarschijnlijk zelf gedaan hebben.”

Een wanhoopspoging NAVO-interventie af te dwingen.

„De conclusie is later teruggedraaid.”

Naast Sarajevo Srebrenica. Karadzic heeft zich erop voorbereid. Want meer misschien nog dan het vierjarige beleg van de Bosnische hoofdstad, rekent het tribunaal hem de massa-executies van 8000 mannen en jongens in het VN-protectoraat zwaar aan.

„Mijn proces is de allerlaatste kans om boven tafel te krijgen wat er in Bosnië en in het bijzonder in Srebrenica is gebeurd”, zei Karadzic tijdens de laatste hoorzitting. „Ja, mensen zijn met vastgebonden handen aangetroffen en op basis daarvan kunnen we aannemen dat deze mensen zijn geëxecuteerd, maar dat is een generalisatie die niet kan worden gebruikt om de schuld van een heel volk of van een persoon vast te stellen. We moeten de waarheid vinden: als er iemand dood is, vaststellen of hij in 1992, 1993 of 1995 is overleden; of hij in een gevecht gedood is of omgekomen is door executie. Ik verzeker u dat ons verschil van mening over het aantal slachtoffers in de duizenden loopt. Graven zijn opengemaakt, lichamen opgegraven en naar Srebrenica versleept om dit punt te maken. Op de grafstenen staan namen van mensen die nog leven. Soldaten die in de eerste jaren van de strijd vielen, werden later geportretteerd als slachtoffers van de massamoord in Srebrenica. In het buitenland wonen mensen die te boek staan als vermist. Alles wat Srebenica betreft, is verdraaid en zal punt voor punt moeten worden vastgesteld. Maar als het ons lukt de feiten vast te stellen, dan maakt het me niet eens uit hoe mijn vonnis zal luiden; ik wil enkel de waarheid vinden.”

Heeft hij spijt van z’n rol in de oorlog?

„Ik denk het niet, maar dat moet je ’m zelf vragen.”

Je spreekt ’m bijna dagelijks…

„Hij houdt vol dat hij zijn mensen verdedigde en dat hij nooit opdracht gaf of aanzette tot etnische zuiveringen of oorlogsmisdaden of die plande. Oorlogsmisdaden keurde hij niet goed. Dat is eigenlijk zijn positie: hij wilde slechts zijn volk beschermen maar wilde niet dat anderen onterecht leed werd berokkend.”

Beschuldigt hij dan anderen, zoals generaal Ratko Mladic, dat ze op eigen houtje hebben gehandeld?

„Ik denk eigenlijk van wel. Als bewezen wordt dat ze misdaden gepleegd hebben, zal hij dat Mladic verwijten. In Karadzic’ optiek handelde hij dan niet op zijn instructies.”

En Srebrenica?

„Hetzelfde met Srebrenica. Áls misdaden bewezen zijn. Moord is niet wat hij wilde.”

Maar hij wilde de verovering van Srebrenica. Heeft hij daartoe opdracht gegeven?

„Ja. Zijn eerste doel was de veilige havens tot hun oorspronkelijke grootte te reduceren omdat ze als lanceringplatform voor aanvallen op de Serviërs werden gebruikt. En toen kwamen ze daar, zagen dat de stad nauwelijks was verdedigd en eigenlijk was verlaten; de legerstaf zei dat ze gemakkelijk konden binnenwandelen en Srebrenica innemen en Karadzic gaf zijn toestemming.”

Srebrenica als een rijpe appel. Iets dat het in opdracht van de Nederlandse regering door het Nederlands Instituut voor Oorlogs Documentatie (NIOD) geschreven onderzoeksrapport ”Srebrenica – een veilig gebied” bevestigt: „Het krijgsplan werd op 2 juli vastgesteld. Op 6 juli begon de aanval. Deze verliep zo succesvol en er werd zo weinig tegenstand geboden dat op 9 juli pas laat in de avond werd besloten door te stoten en te kijken of verovering van de hele enclave mogelijk was.”

Op 11 juli doen de overgebleven Bosnische troepen van de 28e divisie een massale uitbraakpoging. „Het besluit tot massa-executies werd hoogstwaarschijnlijk genomen na 11 juli”, vervolgt het NIOD. „Er is geen geschreven bevel gevonden. (…) Tezamen met de reeds bestaande haat, wraakgevoelens en de wens tot etnische zuivering was de uitbraakpoging van de Bosnische troepen een van de factoren die de Serven ertoe bracht hard af te rekenen met de Moslimbevolking van de enclave, wat uitmondde in een georganiseerde massamoord. Het is niet waarschijnlijk dat die in deze specifieke vorm en omvang ruim van tevoren is beraamd.”

Iraanse wapens

„Het tragische verlies van mensenlevens dat volgde, was voorzien noch gepland”, echoot Karadzic vanuit de gevangenis.

Om zijn stelling hard te maken dat Srebrenica geen uit louter ongewapende burgers bestaande veilige haven was maar een militaire uitvalsbasis, heeft Karadzic, niet zonder moeite, geheime documenten van NAVO, Noorwegen, België, Maleisië en andere betrokken landen losgekregen.

Ook hier vormt het NIOD-rapport het draaiboek. Vooral het deelrapport ”Intelligence en de oorlog in Bosnië” van politicoloog Cees Wiebes lijkt voor de verdediging een goudmijn. „Op 4 september 1992 ontdekte de CIA een Boeing 747 van Iran Air op het vliegveld van Zagreb. Nader onderzoek wees uit dat de jumbojet geladen was met wapens, munitie, antitankraketten, communicatieapparatuur en ander militair materieel, zoals uniformen en helmen voor het Bosnische regeringleger”, schrijft het NIOD.

„Amerikaanse militaire middelen en Iraanse wapens werden via Kroatië naar het Moslimleger doorgesluisd met steun van VS-ambassadeur Peter Galbraith”, laat Karadzic vanuit de gevangenis weten. Een claim die gesteund wordt door het NIOD, dat spreekt van een „Kroatische pijplijn”, gerund door de Amerikaanse ambassadeur. In 44 pagina’s schetst het Nederlandse onderzoeksrapport hoe het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken, op instigatie van Holbrooke, via Galbraith –en zeer tot ongenoegen van de CIA– de smokkel van Iraanse wapens naar Oost-Bosnië overnam. Spreekt van ”Black Flights”. Van nachtelijke wapendroppingen door Amerikaanse C-130 transportvliegtuigen. „We hebben goud in handen”, zegt Robinson.

„We zullen de getuigen à charge die een voor een door die rechtzaal zullen paraderen, het vuur na aan de schenen te leggen met alle munitie de we hebben.” De namen van de honderden getuigen die de aanklager wil inzetten, zijn nog niet publiek gemaakt, maar bij de verdediging al wel bekend. Karadzic zal er zijn strategie goeddeels op baseren. „Hij zal alle getuigen persoonlijk aan een kruisverhoor onderwerpen”, zegt Robinson. „En al is de volgorde van de getuigen ons nog niet bekend –en daarmee de lijn die de aanklager wil volgen–, hij zal een openingsverklaring geven die met alle waarschijnlijkheid ingaat op de wapensmokkel.” En op genocide, de allerzwaarste aanklacht. „Genocide is een misdaad van intentie”, stelt Karadzic, verwijzend naar de internationaal rechtskundige Raphael Lemkin, die aan de wieg stond van de VN-genocideconventie. Robinson: „Genocide is het willens en wetens vernietigen van een natie of een etnische groep. Het vereist een samenhangend plan van verschillende daden die doelen op de destructie van de essentiële basis van het leven van nationale groepen, met het doel om die groepen als zodanig weg te vagen.” Dat „gecoördineerde plan”, zegt Karadzic, is er nooit geweest.

Sigarettensmokkel

In de luttele weken voor het proces worstelt de aanklager van het Joegoslaviëtribunaal met een dilemma: de tenlastelegging van genocide laten vallen en Karadzic vervolgen op de juridisch minder gecompliceerde aanklachten van uitroeiing, moord, vervolging en desnoods van sigarettensmokkel, of het voeren van een jarenlang voortslepend proces op genocide, waarvan de uitkomst geenszins vaststaat.

Want het zou zo maar kunnen dat Florence Hartmann, de gewezen woordvoerder van aanklager Carla del Ponte, een punt heeft wanneer ze zegt dat Mladic, niet Karadzic, de spil in het geheel is. „Ik heb altijd geloofd dat Mladic de laatste zal zijn die wordt uitgeleverd”, zegt Hartmann, „omdat hij een schakel was in het oorspronkelijke politieke systeem dat de plannen smeedde voor, en de opdracht gaf tót de volkerenmoord in Bosnië, terwijl Karadzic eerder een woordvoerder dan een deelnemer was.”

Karadzic zal zijn huid duur verkopen. Zijn geweten is zuiver, laat hij vanuit de gevangenis weten. „Ik heb geen spijt. Ik zal me vrij voelen, waar ik me ook bevind de rest van mijn leven. Het is ooit gezegd door een grote Servische schrijver dat tijd de grote schifter der dingen is. Mijn bijdrage aan de geschiedenis kan alleen beoordeeld worden als er veel tijd is voorbijgegaan. En ik ben zeker niet degene die het best bevoegd is om daar een oordeel over te vellen.”

Robert Dulmers is oud-correspondent in Sarajevo. Hij kent Karadzic persoonlijk en lag samen met hem onder vuur in zijn hoofdkwartier in Pale.