Leven onder een dictatuur is niet eenvoudig. Wij Nederlanders maakten er in de oorlogsjaren kennis mee. Sommige landgenoten gingen in het verzet, de meesten niet en pasten zich aan het beleid van de bezetter aan. Accomodatie noemde de Nederlandse historicus E. H. Kossmann deze houding en relativeerde daarmee het begrippenpaar goed en fout.In het Irak van Saddam Hussein gaf het gedrag van de burgers eenzelfde beeld te zien: er waren aanhangers en tegenstanders van de dictator, maar ook burgers die zich aanpasten en hoopten op een Irak na Saddam. De Amerikaans-Britse schrijfster Wendell Steavenson is in het indrukwekkende boek ”Het gewicht van een moesterzaadje” op zoek naar een antwoord op de vraag waarom zo veel Irakezen Saddam Hussein zo lang trouw bleven ondanks al zijn moorden en executies. Het antwoord op die vraag geeft ze door het levensverhaal te vertellen van Kamel Sachet, een Iraakse generaal en oorlogsheld die Saddam Hussein ging minachten en uiteindelijk werd geëxecuteerd in 1999.

Steavenson arriveert in Bagdad in 2003. Sachet is dan al vier jaar geleden gefusilleerd. Zij reconstrueert op knappe wijze het leven van Sachet door middel interviews met mensen die hem hebben gekend: zijn vrouw en kinderen, artsen, generaals. Door alle gesprekken geeft ze een beeld van hoe het leven onder het schrikbewind van Saddam Hussein functioneerde, of eigenlijk niet normaal functioneerde. De Iraakse psychiater dr. Hassan al Qadhani, met wie Steavenson spreekt, zegt het zo: „Je moest je principes overboord zetten. Je moest dingen zeggen waarin je niet geloofde. Je zag dat normale mensen tekenen van paranoia vertoonden en bang waren wanneer er op vreemde tijden werd aangebeld. Ze zeiden dat ze via satellieten in de gaten werden gehouden.”

Chemische wapens

Generaal Sachet zette tot op zekere hoogte ook zijn principes overboord. Hij groeit op in een arme bedoeïenenfamilie en gaat naar het leger, waar hij carrière maakt en tijdens de oorlog tegen Iran opklimt tot generaal. Scrupules lijkt Sachet niet te kennen. Als Saddam in de jaren tachtig chemische wapens tegen de Koerden inzet protesteert hij niet. Hij verliest pas zijn geloof in Saddam Hussein als die begin jaren negentig Koeweit binnenvalt en hij de Amerikanen en hun coalitiepartners geen duimbreed in de weg legt als die Koeweit willen heroveren.

Het lijkt of er dan iets breekt in Sachet. Sachet valt Saddam in het openbaar niet af, hij sluit zich ook niet aan bij coupplegers en hij vlucht ook het land niet uit, maar hij trekt zich terug in de islam. Saddam laat Sachet arresteren en opsluiten, en laat hem weer vrij. Normaal was dat de methode om mensen in het gareel te houden. Dr. Laith, net als dr. Hassan psychiater: „Dat was de politieke filosofie van Saddam Hussein. Je werd uitgesloten uit de cirkel en dan haalde hij je weer terug en dat maakte alles erger omdat de angst groter was dan daarvoor. Als je terugkeerde in het gareel zou je in angst leven en een perfecte uitvoerder van bevelen zijn geworden.”

Steeds strikter

De methode werkte niet bij Sachet. Hij bleef zich verzetten tegen Saddam Hussein, niet openlijk, maar in stilte door steeds strikter naar de islamitische regels te leven. Hij deed alles wat hij kon om buiten het bereik van Saddams regime te leven. Steavenson: „Hij viel terug op de Koran. Hij probeerde op zijn eigen manier boete te doen.” Hij doet ook goede werken „al hebben ze slechts het gewicht van een mosterzaadje in de dag der opstanding.” Uiteindelijk grijpt Saddam Hussein in en laat hij Sachet in februari 1999 in het geheim executeren.

In 2005, bij haar laatste bezoek aan de familie Sachet, hoort Steavenson dat de zonen van Sachet zich bij de soennitische opstandelingen hebben aangesloten. Ze zouden in Bagdad buitengewoon smerige gevechten tegen de sjiieten hebben gevoerd. Een lokale commandant: „Hun vader was een held, maar zij gooiden zijn naam te grabbel.”

N.a.v. ”Het gewicht van een mosterdzaadje. Lotgevallen van een gezin in Bagdad”, door Wendell Steavenson; uitg. De Arbeiderspers, Amsterdam, 2009; ISBN 978 90 295 6771 8; 284 blz.; € 19,95.