Volgens Ryan worden er zo veel fouten gemaakt en is het rechtssysteem zo corrupt en feilbaar dat het niet verantwoord is om de doodstraf ten uitvoer te leggen zolang rechts- en strafsysteem niet grondig zijn herzien. De Republikein Ryan was geen tegenstander van de doodstraf toen hij aan zijn politieke carrière begon. In 1977 stemde hij als afgevaardigde in het parlement van Illinois voor herinvoering van de doodstraf. En ook als gouverneur was hij er aanvankelijk van overtuigd dat deze straf gerechtvaardigd was.

De ommezwaai kwam in 1998, toen Ryan de executie uitstelde van Anthony Porter, die ter dood was veroordeeld wegens moord op twee mannen. Achtenveertig uur voordat Porter ter dood gebracht zou worden, gaf Ryan opdracht de executie voorlopig op te schorten. Er kwamen te veel onduidelijkheden in Porters dossier naar voren volgens Ryan en een groep deskundigen. Twee maanden later bekende een andere gevangene de dubbele moord waarvoor Porter was veroordeeld.

Dat wat voor gouverneur Ryan aanleiding om een groot aantal dossiers opnieuw door te laten nemen. Verder gaf hij een commissie opdracht te onderzoeken wat er mogelijk mis was met het strafsysteem in Illinois. In afwachting van de resultaten van dat onderzoek schortte hij voorlopig alle executies op. Ryan nam vervolgens de aanbevelingen over van zijn onderzoekscommissie, maar het parlement van Illinois wees alle hervormingen van de hand.

„Ik sloot mij echter aan bij de uitspraak van opperrechter Harry Blackmun, die indertijd zei dat het niet verantwoord was verder te prutsen met de doodsmachine, daarmee doelend op ons feilbare systeem van strafrecht gecombineerd met de doodstraf”, aldus Ryan zaterdag tijdens een toespraak tot de juridische faculteit van de Northwestern University in Chicago. Hij noemde tal van gevallen waarbij verdachten ten onrechte ter dood veroordeeld waren op grond van twijfelachtige getuigen.

Verder kritiseerde Ryan het strafrechtsysteem in het algemeen, dat eerder zwarte burgers naar de dodencel stuurt dan blanke daders. „Tweederde van de ter dood veroordeelden in onze staat was zwart, terwijl de zwarte bevolking slechts 12 tot 13 procent van de bevolking uitmaakt. Vijfendertig zwarten werden schuldig bevonden door jury’s waarin niet één zwarte burger was opgenomen. Van de veroordeelden werden er 33 pro Deo verdedigd door advocaten die later hun licentie kwijt raakten wegens wangedrag. Niet minder dan 46 veroordeelden werden schuldig bevonden op grond van getuigenissen van medegevangenen, die iets te winnen hadden bij hun samenwerking met justitie. Dit is geen eerlijk systeem en ik kan mensen niet de dood insturen die door zo’n feilbaar systeem zijn berecht”, aldus Ryan.

De beslissing van de gouverneur heeft ongetwijfeld gevolgen voor de discussie over de doodstraf in de VS, waar twaalf staten deze straf overigens niet kennen. Ryan wees erop dat in de staten die geen doodstraf kennen het aantal moorden niet hoger is dan in andere staten.

„Ryans daad is historisch zeker van betekenis, maar ik betwijfel of dit besluit op korte termijn concrete gevolgen zal hebben voor de andere staten of voor de federale overheid”, aldus Franklin Zimring, hoogleraar strafrecht aan de universiteit van Californië in Berkeley (Californië).

Tegenstanders van Ryans besluit zeggen dat hij met zijn algemeen pardon voor ter dood veroordeelden het Amerikaanse strafrechtsysteem onderuit heeft gehaald. „Ryan heeft ons strafrecht met dit besluit ernstig ondermijnd”, zo meende de hoofd-officier van justitie in Illinois, Richard Devine. Ook de families van tal van slachtoffers hadden scherpe kritiek op de beslissing van de aftredende gouverneur. In binnen- en buitenland riepen tegenstanders van de doodstraf intussen op tot navolging van het voorbeeld van Ryan.

„Het besluit van zijn Republikeinse partijgenoot in Illinois biedt president Bush een unieke gelegenheid om een eind aan de doodstraf te maken”, aldus woordvoerder Kamal Samari van Amnesty International in Londen. „Amnesty heeft gelijk, maar ik denk dat Bush de boodschap niet begrijpt. Hij denkt dat het systeem perfect werkt”, aldus David Elliot, woordvoerder van de Nationale Coalitie tegen de Doodstraf. In de periode dat Bush gouverneur was in Texas werd daar een recordaantal van 152 veroordeelden geëxecuteerd. Na zijn aantreden als president begon ook de federale overheid weer met executies na een pauze van 38 jaar.