Tot voor kort was het makkelijk om de veranderingen in onze maatschappij te analyseren. Alle deskundigen waren het erover eens dat bepaalde trends hun uitwerking hadden op de maatschappij. In alle boeken over trends kon je lezen over individualisme, pluralisme, materialisme en globalisering. Het waren de belangrijkste krachten in de postmoderne wereld.Maar de maatschappij is de afgelopen paar jaar veranderd. Op het ogenblik is het veel moeilijker om tot maatschappelijke analyses te komen, omdat de westerse wereld totaal versnipperd is. De mensen leven in van elkaar verschillende situaties.

Vroeger was het makkelijk een beschrijving te geven van de kloof tussen de kerk enerzijds en de ‘wereld’ anderzijds. Er was maar één kloof. Maar tegenwoordig zijn er vele kloven. We moeten ons steeds afvragen: Wie is die man aan de overkant? In wat voor wereld leeft hij? Wat zijn z’n opvattingen over het leven, waar heeft hij belangstelling voor, wat gelooft hij? Onze huidige wereld is complex en kent tal van verschillende situaties.

Om het nog moeilijker te maken: niet alleen de wereld is versnipperd, ook de kerk verandert. De verschillende maatschappelijke stromingen worden steeds meer ook binnen het kerkelijk leven zichtbaar.

De kerkelijke kaart behoort tot mijn vakkenpakket op het seminarie. Per jaar wordt het moeilijker voor mij om alle nieuwe kerken en groepen binnen het protestantisme op te sommen. De verschillen zijn hoofdzakelijk sociologisch van aard, niet theologisch. In Duitsland hebben we bijvoorbeeld een jongerenkerk die zich de ”Jesus-Freaks” noemt. Je ziet bij hen een brug naar de hedonistische jeugd van onze maatschappij, en een diepe kloof met de vanouds bestaande kerkelijke milieus!

Democratie

Gezien deze achtergrond zal het duidelijk zijn dat het vrijwel onmogelijk is een toekomstbeeld te schetsen. Voortdurend hebben we ons af te vragen: Gaat het om een prognose voor het ”traditionele milieu”, of voor het ”hedonistische milieu” enzovoort. Het is nodig te onderscheiden. Je bent er niet met een gemakkelijk antwoord op ingewikkelde vragen.

Het zal overigens duidelijk zijn dat bepaalde trends in alle Europese landen de overhand hebben, los van alle milieus. Een van die trends is de ontwikkeling van secularisatie naar secularisme. De secularisatie was min of meer het antwoord op fouten uit het verleden. Maar het secularisme is een ideologie, een nieuwe religie. Mensen die in secularisme geloven, zijn van mening dat de wortels van de staat seculier zijn en dat religie daar echt geen invloed op heeft. Deze moderne secularisten proberen alle godsdienstige invloeden uit onze maatschappij te bannen.

Ik geef hiervan twee voorbeelden. Allereerst: democratie zonder religie. Steeds meer mensen in het Westen geloven dat een democratische samenleving best buiten religieuze waarden kan. Ze zien godsdienst als uitsluitend een privézaak. Dat is natuurlijk een waandenkbeeld. Vrijheid van geweten, gelijkheid van alle mensen, tolerantie en gerechtigheid zijn waarden die zich ontwikkelden op basis van een christelijk mens- en wereldbeeld. Alle deskundigen zijn het erover eens dat voor een democratie een basis nodig is, een aantal regels. Zonder een dergelijke basis kan een democratie niet functioneren.

Een tweede voorbeeld is professionaliteit zonder religie. Laten we niet vergeten dat ook het woord ”beroep” religieuze wortels heeft. Het was Maarten Luther die het Duitse woord ”Beruf” (beroep) verbond met ”Berufung” (roeping). Voor hem was iedere soort werk een roeping van God. Werk is een gave van God, een heilige opdracht. De calvinisten verrijkten die visie met de notie dat wij God kunnen verheerlijken met ons beroep. Kom daar nú eens om! Velen in onze geseculariseerde wereld zien werk als een vervelende last. Het echte leven begint pas laat in de middag, als we weer thuis zijn.

Benedictus XVI

De dominante invloed van het secularisme vraagt om zorgvuldige analyse. Het is noodzaak om in onze studieprogramma’s eersteklas onderricht op te nemen op terreinen als apologetiek, geschiedenis van de filosofie en wereldbeschouwing. Onze huidige generatie studenten moet het debat aan kunnen gaan met de propagandisten van het secularisme.

Deze tijd kenmerkt zich verder door een tweede trend, die diametraal op het secularisme staat. Ik doel op de opkomst van de moderne spiritualiteit. Religieuze onderwerpen zijn helemaal in. Verhalen over monniken en spirituele zoektochten zijn schering en inslag in de populaire bladen. Het is een trend om religieus te zijn.

Ook hiervan geef ik twee voorbeelden. Allereerst: de paus. Enerzijds zijn de aanhangers van het secularisme vijanden van de paus. Het wil er bij hen niet in dat een man met zulke ouderwetse ideeën de leider van de grootse kerk kan zijn. Benedictus XVI is het tegenbeeld in levenden lijve van een geseculariseerde wereldvisie. Een man die tegen voorbehoedsmiddelen, homoseksualiteit en de wijding van vrouwen is, is voor velen op z’n best wereldvreemd.

Maar er is ook een andere kant: toen de vorige paus, Johannes Paulus II, stierf, trokken honderdduizenden naar Rome om uiting te geven aan hun rouw. Op de Katholieke Wereldjongerendag in Keulen, in 2005, kwamen 1 miljoen jongeren bijeen voor een misviering. Steeds meer jonge mensen raken onder de indruk van de uitstraling van een oud man in Rome. Benedictus’ boek over Jezus Christus is een bestseller.

Er zijn echter diepe kloven tussen het christelijk geloof en de postmoderne spiritualiteit. Ik noem er enkele.

1. De postmoderne spiritualiteit is een wereldse religie. Gewone, wereldse producten krijgen een religieuze lading. De media staan er vol mee. Dagelijkse levensbehoeften worden aangeprezen met uitdrukkingen ontleend aan de religie. Voetbalwedstrijden beginnen niet zelden met een religieus aandoende ceremonie. Ook het menselijk lichaam is een voorbeeld van deze wereldse religiositeit. Fitness is eredienst, gezondheid is religie. Het is een wijding van het profane, heilig verklaarde secularisme, een innerlijke transcendentie. Het onheilige wordt heilig. Het is een geloof zonder hemel.

Privézaak

2 De postmoderne spiritualiteit is een religie zonder dogma’s. Het is een belijdenis zonder theologie. Niemand maakt zich druk om de historische betrouwbaarheid van het christendom. Niemand heeft belangstelling voor de historische feiten waarin ons geloof mede wortelt. Theologische boeken zijn uit de mode. Veel belangrijker is dat je geloof wérkt. Over de waarheid hoeven we niet in discussie te gaan.

3. De postmoderne spiritualiteit is een privézaak. Godsdienst in de 21e eeuw is niet aan het instituut kerk gebonden, het is een geloof zonder etiket. Geloof is een ”egoreligie”, een persoonlijke overtuiging, zonder binding aan iets wat hoger is dan wijzelf. Deze religie laat anderen met rust. Deze religiositeit wil per se geen zending bedrijven.

Anderen zullen ongetwijfeld hun licht laten schijnen over manieren waarop de kloof tussen onze geseculariseerde maatschappij en het christendom overbrugd zou kunnen worden. Ik beperk me tot een paar opmerkingen:

In de eerste plaats moeten we de huidige maatschappelijke trends grondig analyseren. Het duiden van onze maatschappij behoort tot de kerntaken van ons als docenten. Het is de moeite waard boeken te lezen over nieuw trends onder jongeren en over maatschappelijke ontwikkelingen. Willen wij de moderne mens bereiken, dan moeten wij weten hoe die denkt en handelt. Het lesprogramma moet toegesneden zijn op onze eigen tijd.

In de tweede plaats moeten we beseffen wat de achtergrond van onze studenten is. Er is niet alleen een kloof tussen het christendom en de geseculariseerde stad, maar ook een kloof tussen onze studenten en ons. En deze kloof wordt met het jaar dieper. De meesten van ons voelen zich veel jonger dan wij werkelijk zijn.

Als docenten die het Woord van God brengen, hebben wij niet de taak om op onze studenten te gaan lijken. Dat is juist een gevaar. Wel moeten we ons uiterste best doen om hun vragen en hun gevoelens te begrijpen. We moeten ons best doen om onze colleges voor hen relevant te maken. We moeten onze studenten voorbereiden op de fronten waarop in onze tijd over apologetiek en ethiek gestreden wordt. We moeten hen helpen zó uitdrukking te geven aan hun geloof, dat de hedendaagse mens er een boodschap aan heeft.

Op onze scholen moet ook goede begeleiding beschikbaar zijn om het karakter van onze studenten te vormen. We hebben niet alleen goede argumenten nodig, maar ook godvrezende mannen en vrouwen die ruggengraat hebben.

Kalmte

Ten slotte, we moeten weer leren in Christus gerust te zijn. Ik zie tegenwoordig in onze kerken en scholen te veel bezorgde mensen. Natuurlijk, we leven in turbulente tijden. Het christendom ligt onder vuur. Maar laten we niet vergeten dat er Eén is Die op de troon zit. Het is onze almachtige God, op Wie wij kunnen vertrouwen. Hij heeft de teugels van het wereldbestuur vast in handen. Wij christenen weten dat ten slotte Jezus Christus zal regeren over deze aarde. Die geheiligde wetenschap kan onze rusteloze zielen tot kalmte brengen.

De auteur is hoogleraar kerkgeschiedenis en ethiek aan de Freie Theologische Akademie in Giessen (Duitsland).