Estienne heeft de wereld een aantal publicaties nagelaten die tot op heden gebruikt worden. Daarnaast gaf hij leiding aan een bloeiende drukkerij die werk van hoog niveau leverde. Op het hoogtepunt had hij zes boekdrukpersen tegelijk aan het werk. Hij begon in Parijs en eindigde in Genève, waar hij 450 jaar geleden overleed.Boekenmarkt

Ruim vijf jaar geleden bezocht ik in het zuiden van Frankrijk een boekenmarkt in de openlucht. Het was in een oud, schitterend gerestaureerd middeleeuws stadje boven op een berg: Vézénobres. Struinend langs de stalletjes zag ik niets wat mijn hart sneller deed kloppen. Totdat ik bij een oudere, tanige verkoper die onder een grote parasol zelf zat te lezen, een foliant zag liggen, in zwaar leer ingebonden.

Ik vroeg hem toestemming om het boek open te slaan. Wat bleek? Een Stephanus! En wel uit het jaar 1532. Een vondst te vergelijken met iemand die in Nederland onverwacht een exemplaar van de Statenvertaling vindt en het blijkt een Ravesteyn te zijn. De vraagprijs was alleszins acceptabel. Maar ja, wie telt als toerist zomaar even een paar duizend euro neer?

Ik heb het aanvankelijk laten lopen, maar had er geen vrede mee: de prachtig uitgevoerde druk bleef op mijn netvlies staan en een jaar later heb ik hem alsnog kunnen kopen. Deze Latijnse Bijbel boezemde mij extra belang in omdat ik wist dat Calvijn met deze Bijbel was opgegroeid en hem tot aan het eind van zijn leven moeiteloos kon citeren.

Kanttekeningen

De Bijbeluitgave was het eerste grote werk dat Robert Estienne, toen hij in Parijs een eigen bedrijf begon, uitvoerde. Hij heeft er stad en land voor afgereisd om oude manuscripten van de Latijnse Bijbel (de Vulgaat) te raadplegen. Bij elke druk kwam hij met verbeteringen en nieuwe kanttekeningen.

Wat Erasmus gedaan had voor de Griekse tekst van het Nieuwe Testament, wilde Estienne doen voor de Latijnse vertaling waaraan Hiëronymus (overleden in 420) belangrijke impulsen gegeven had. Eeuwenlang was deze vertaling met de hand overgeschreven en in dat proces waren er allerlei onjuistheden ingeslopen. Estienne spaarde kosten noch moeite om de Latijnse editie zo zuiver mogelijk te krijgen. Hij noteerde ook andere lezingen die hij in de manuscripten vond.

Verder kende zijn uitgave bruikbare overzichten met verwijzingen naar andere plaatsen in de Bijbel waar een bepaald thema terugkeert. Hij is ook de eerste geweest, maar dat gebeurde nadat hij eenmaal verhuisd was naar Genève, die de hoofdstukken indeelde in verzen en daarmee het gebruiksgemak aanzienlijk vergrootte.

Thesaurus

Eveneens van onschatbare betekenis is Estiennes ”Thesaurus linguae latinae”, die hij in drie grote foliobanden op de markt bracht. Deze thesaurus (wat schatkamer betekent) is een Latijns woordenboek, maar dan een woordenboek dat opvalt doordat het bij elk woord ook de zin geeft waarin het voorkomt. Daarmee illustreert Estienne de breedte van de betekenis van woorden, en helpt hij gebruikers om hun eigen Latijn op een levendige wijze te gebruiken. De zinnen haalde hij uit de werken van schrijvers uit de klassieke oudheid, zoals Cato, Cicero, Terentius, Vergilius en vele anderen.

Stelt u zich voor hoe bruikbaar tot op vandaag dit boek is. Dan stuiten we, om een voorbeeld te geven, bij Calvijn op een pakkende formulering. Soms heeft Calvijn die zelf ontworpen. Maar het gebeurt ook dat hij een klassieke auteur citeert. Vaak is raadpleging van Estiennes thesaurus voldoende om een formulering van Calvijn te kunnen plaatsen.

Schrijvers als Calvijn konden spelen met de taal en ook zijn lezers waren voldoende vertrouwd met de klassieke oudheid om door te hebben of Calvijn iets ironisch, sarcastisch, positief of negatief bedoelde.

Verder gaf Estienne Latijns-Franse en Franse woordenlijsten uit en verzorgde hij tekstuitgaven van klassieke auteurs. Bij zijn uitgave van Terentius vertelt hij bijvoorbeeld dat hij 6000 fouten verbeterd heeft.

Boekdrukkerij

Het grenst aan het ongelooflijke dat Estienne naast het schrijven van zijn boeken tijd vond om zijn boekdrukkerij te leiden. Het drukken van zijn eigen werk vormde een klein gedeelte van wat hij publiceerde. Leidinggeven aan een boekdrukkerij vereiste veel reizen om goede contacten te kunnen onderhouden. Zo reisde hij vele malen naar de grote boekenmarkt in Frankfurt, waar alle drukkers en uitgevers elkaar konden ontmoeten.

Ook moesten er financiers gevonden worden die de jaren konden overbruggen voordat van een boek het geïnvesteerde bedrag weer terugkwam (of niet terugkwam, als er geen belangstelling voor bleek). Er loerden gevaren, namelijk dat een andere drukker in het geheim een boek dat je net uitgegeven had, nadrukte, dus een stuk van de markt afroomde. Papier was toen relatief kostbaar, en met de eigenaars van papiermolens moesten afspraken gemaakt worden zodat het drukken niet hoefde te worden stilgelegd omdat het papier op was.

Een aardige bijzonderheid van Estienne vormt zijn drukkersembleem: een olijfboom waarvan takken gekapt zijn en waaraan nieuwe loten zijn geënt. Met daarnaast de aan Romeinen 11:17-20 ontleende woorden: „Weest niet hoogmoedig.” Op al zijn boeken vind je dit embleem terug.

Koninklijk drukker

Estienne groeide op en begon zijn eigen bedrijf in Parijs. Hij genoot daar de steun van koning Frans I en mocht zich ”koninklijk drukker” noemen voor de Griekse en Hebreeuwse boeken die hij uitgaf.

Al vroeg kreeg Estienne moeilijkheden met theologen van de universiteit van Parijs, de Sorbonne. De kanttekeningen in zijn Latijnse Bijbel vond men ongepast: dat was hun exclusieve taak. Bovendien signaleerde Estienne in de Latijnse Bijbel oneffenheden die wezen op fouten, ontstaan tijdens de langdurige overlevering.

De theologen van de Sorbonne noteerden wat zij als fouten zagen en eisten dat Estienne de verkoop van Bijbels zou staken. Toen heeft hij de vondst gedaan door bij een nieuwe druk ook de lijst met fouten te publiceren. Vanaf dat moment konden zij niet langer beweren dat Estienne niet naar hen wilde luisteren. Bovendien werkten sommige fouten in het nadeel van die theologen, omdat zij zichzelf daarmee te kijk zetten in hun vooringenomenheid.

Op den duur dreigde het toch tot een proces tegen Estienne te komen. Hij is er toen in geslaagd om in het diepste geheim zijn familie en zijn drukkerij over te brengen naar Genève. Met zijn liefde voor de Bijbel en de klassieke beschaving heeft hij de breuk met de Rooms-Katholieke Kerk niet gezocht. Maar hij kon moeilijk anders toen men zijn bedrijf stuk wilde maken.

In Genève is Estienne ook werk van Calvijn gaan uitgeven, onder andere in 1557 het commentaar op de Psalmen en in 1559 de laatste editie van de ”Institutie”. Met Calvijn kreeg Estienne een hartelijke vriendschap, waarin beiden van elkaars kennis konden profiteren.