Boeket van christelijke wijsheden
We kunnen anno 2009 terugzien op twintig eeuwen christendom. Die lange periode heeft heel wat teksten opgeleverd waarin christelijke gedachten of wijsheden zijn verwoord: verrijkend en bemoedigend, soms prikkelend en uitdagend, en soms ook aanvechtbaar. Uit die erfenis der eeuwen is nu een uitgebreide bloemlezing beschikbaar met als titel ”Bronnenboek christendom”.
Ook in vroegere eeuwen hebben christenen geworsteld met vragen over leven en dood, liefde en verlies, schuld en vergeving, tijd en eeuwigheid, hoop en wanhoop, menselijkheid en onmenselijkheid. Het zijn ten diepste vragen van alle tijden.Hoe zijn vroegere generaties met die vragen bezig geweest en wat voor antwoorden hebben zij gevonden? Daarop richt zich dit bronnenboek. Wat schreef bijvoorbeeld Augustinus over twijfel? Wat schreef Pascal over menselijke nietigheid? Wat schreef Calvijn over gehoorzaamheid, Kierkegaard over geluk en onafhankelijkheid en Dorothee Sölle over hoop en verwachting?
De samenstellers, Anton de Wit en Richard Steenvoorde, zijn zich er sterk van bewust dat christenen van nu deel uitmaken van een brede stroom die begint bij de Vroege Kerk. Er is een grote rivier van de christelijke traditie. Die hoofdstroom kende reeds in het verre verleden diverse vertakkingen, maar voor de laatste twee eeuwen kunnen we nauwelijks meer spreken van vertakkingen, eerder van versplintering.
Schakeringen
Het ”Bronnenboek christendom” vormt een boeket teksten, voornamelijk van de vijfde eeuw tot het midden van de twintigste eeuw. Het is een bont boeket, met onder anderen Athanasius en Augustinus uit de Vroege Kerk, mystici als de middeleeuwse Hadewych en de zestiende-eeuwse Johannes van het Kruis, de christenhumanisten Erasmus en Thomas More, de reformatoren Luther en Calvijn, schrijvers van wereldliteratuur als Dostojevski en Tolstoj, grote denkers en theologen als Kierkegaard en Karl Barth, bewogen predikers als Billy Graham. Ook, om niet meer te noemen, inspirerende figuren als Bonhoeffer en Albert Schweitzer, die elk op hun wijze gestalte hebben gegeven aan verantwoordelijkheid en humaniteit in christelijke zin.
We vinden veel rijke gedachten in de bundel. Bijvoorbeeld uit de ”Belijdenissen” van Augustinus, die schrijft over zijn twijfel aan het begin van zijn bekering: hij was zelf „degene die wilde, [en] degene die niet-wilde.” Of een diepborende uitspraak van Luise Rinser (1966) over bidden: het bidden van de mens houdt bijna altijd in dat „hij God ertoe wil brengen zijn wensen te vervullen.”
Natuurlijk kan men van mening verschillen over het totaalpakket aan keuzes. Waarom bijvoorbeeld niet ook Bucer of Da Costa, om maar enkele andere mogelijkheden te noemen. Iedere samensteller van een bloemlezing selecteert. We vinden in dit boeket ruim tachtig teksten. De diversiteit is groot. De samenstellers zijn ruimhartig te werk gegaan: het christendom vertoont immers vele schakeringen. De bundel mikt niet op lezers die uitsluitend teksten willen lezen die passen binnen de gereformeerde traditie en die niet over de eigen grenzen heen wil kijken. De nadruk bij de tekstkeuze valt op spiritualiteit, niet op dogmatiek, terwijl polemische teksten, verbonden met tijdgebonden kerkelijke twisten, zijn vermeden.
Trefwoordenwolk
De bundel is chronologisch van opzet. De samenstellers hebben geprobeerd de toegankelijkheid op diverse manieren te vergroten. Allereerst gaat aan elke opgenomen tekst een korte inleiding vooraf met informatie over de auteur en de thematiek van de tekst. Verder staat boven elke tekst een zogenaamde ”trefwoordenwolk” -een idee dat overgenomen is van internet-, dat wil zeggen een balk met thematische kernwoorden.
Daarnaast vinden we aan het eind van de bloemlezing een zeer uitgebreid trefwoordenregister. Trefwoorden als ”gehoorzaamheid”, ”gerechtigheid” en ”onthechting” verwijzen de lezer naar bepaalde teksten waarin deze begrippen centraal staan. Dat register had mijns inziens beter gekund. Er zijn allereerst veel te veel trefwoorden opgenomen. Welke lezer heeft de drang om een zoektocht te beginnen naar begrippen als ”advies”, ”antwoorden”, ”orde” en ”paradox”? Een ander bezwaar is dat de trefwoorden soms tekortschieten als wegwijzer. Eén voorbeeld: wie bij het trefwoord ”mystiek” naar daarmee corresponderende teksten zoekt, mist node een verwijzing naar Hadewych, hoewel deze mystica bij uitstek wel met een tekst in de bloemlezing is vertegenwoordigd.
Een groot bezwaar van de bloemlezing acht ik het fragmentarisch karakter. Alle opgenomen teksten zijn fragmenten van een groter geheel. Gezien de opzet -recht doen zowel aan de erfenis van vele eeuwen als aan de vele vertakkingen van het christendom- is dat onontkoombaar. De bundel heeft nu al een respectabele omvang van ruim 400 pagina’s en het opnemen van complete teksten zou leiden tot een boek met vele duizenden pagina’s.
Maar een bezwaar blijft het. Het samenstellen van een bloemlezing met prozafragmenten blijft een hachelijke zaak. Het leidt onherroepelijk tot amputaties. Heel anders is dit bij een bloemlezing van gedichten. Een gedicht is een afgerond geheel. Een prozafragment daarentegen is losgesneden uit een groter tekstverband. En dat is jammer.
N.a.v. ”Bronnenboek christendom”, door Anton de Wit en Richard Steenvoorde (red.); uitg. Lannoo, Tielt, 2008; ISBN 978 90 209 78377; 408 blz.; € 19,95.
