Dat concludeert historicus Annemarie Houkes in haar proefschrift ”Christelijke vaderlanders. Godsdienst, burgerschap en de Nederlandse natie, 1850-1900”. Daarin laat ze zien dat de invloed van kerk en geloof in de negentiende eeuw die van staat en politiek overtrof. Volgende week donderdag promoveert ze aan de Rijksuniversiteit van Groningen.Inzicht in die invloed helpt volgens haar de rol van religie in de huidige samenleving te begrijpen. „In het publieke debat wordt de scheiding van kerk en staat te vaak verward met de scheiding van geloof en politiek. Wat je ook van godsdienst vindt, het speelt een rol in het publieke leven. Wordt dit ontkend, dan kan het de deelname en de integratie van gelovige burgers in het publieke leven ernstig in de weg staan.”

Houkes’ conclusie dat kerk en religie de kern vormden van het maatschappelijk leven in de negentiende eeuw steunt op het onderzoek naar een „vergeten” groep protestanten: de hervormden. Zij maakten rond 1900 ruim een derde van de Nederlandse bevolking uit. De hervormden, bij wie orthodoxe gelovigen de overhand hadden, schiepen voor zichzelf een beeld van een burger in wie religie en maatschappelijke betrokkenheid met elkaar werden verbonden. Voor dit specifieke burgerschapsideaal hanteert Houkes de term christelijk vaderlanderschap.

Met dit burgerschap zetten hervormden zich af tegen de liberalen, die veel topposities in het politieke en maatschappelijke leven innamen. Zij benadrukten het belang van politiek en haalden hoogstens uit een gematigd christelijke visie hun inspiratie.

Maar de hervormden, deze ”christelijke vaderlanders”, uitten hun maatschappelijke betrokkenheid door zich actief met zending, evangelisatie en sociaal werk bezig te houden. Dat manifesteerde zich in het ‘redden’ van de medemens: armen, dronkaards, prostituees en niet-gelovigen. In de loop van de tweede helft van de negentiende eeuw ontwikkelden de hervormden zich tot een brede beweging.

Een belangrijke rol speelden de zogeheten zendingsfeesten, grote manifestaties in de zomer, waar duizenden hervormden bijeenkwamen.

Dat de rol van hervormden in de negentiende eeuw nog met sluiers omgeven is, wijt de promovendus aan de negentiende-eeuwse Abraham Kuyper. De gereformeerde voorman weet nog steeds de blik van historici met interesse in religie op zichzelf te fixeren. Gereformeerden voelden volgens Houkes een sterke drang om hun uittreden uit de Nederlandse Hervormde Kerk in 1886 te legitimeren. Dat deden ze onder andere door zichzelf politiek een eigen gezicht te geven.