Dat blijkt uit de moraalenquête die Filosofie Magazine hield onder ruim 1500 mensen. De uitslag wordt gepubliceerd in het nummer dat morgen verschijnt.Bijna de helft van de ondervraagden toont zich niet al te principieel als het gaat over hoe te handelen bij („kleine”) morele dilemma’s. Ze laten dit afhangen van de omstandigheden. Zo geeft ruim driekwart wel eens te veel ontvangen wisselgeld niet terug. „Bij doorvragen blijkt de motivatie daarvoor erg af te hangen van de winkelier: als de caissière vervelend is, geef je het wisselgeld niet terug. Je geeft het wel terug aan een (aardige) kleine zelfstandige ondernemer die moet concurreren met de grote supermarkten”, aldus de toelichting van de redactie bij de resultaten.

Veelgehoorde legitimaties voor „minder moreel gedrag” zijn: iedereen doet het (roddelen, iets meenemen van het werk) en: je doet er niemand kwaad mee (onterecht ziek melden, belastingformulier onjuist invullen). Het is daarbij van belang of mensen zelf wel eens benadeeld zijn. „Collega’s pesten doen mensen vooral als ze zelf ook wel eens gepest worden”, aldus Filosofie Magazine. „En een fiets van een junk kopen lijkt meer geaccepteerd te zijn als iemands eigen fiets ook al vaker is gestolen.” Zo’n 23 procent van de ondervraagden doet of deed dat wel eens.

Opvallend is dat er wat dit betreft nauwelijks verschil in gedrag en opvattingen bestaat tussen mannen en vrouwen, tussen gelovigen en niet gelovigen. Ook opleiding speelt geen rol. Wel is er verschil tussen ouderen en jongeren. Iets meenemen van je werk voor privédoeleinden mag, vindt bijna 20 procent van de ondervraagden jonger dan dertig. Van de zestigplussers is dat slechts 1,4 procent. Als het over het invullen van het belastingformulier gaat is dat verschil ook zichtbaar, maar dan omgekeerd: hoe ouder mensen zijn, hoe vaker ze wel eens onjuiste informatie verstrekken.

Verder blijkt uit de enquête dat vrijwel elke Nederlander denkt dat hij zich beter gedraagt dan zijn gemiddelde landgenoot. „Dat kan natuurlijk niet waar zijn”, aldus het commentaar van Filosofie Magazine.

Het blad laat vijf deskundigen reageren op de enquêteresultaten. Het gaat om ethicus Frans Jacobs, theoloog Antoine Bodar, psycholoog Margriet Sitskoorn, socioloog Christien Brinkgreve en bioloog Midas Dekkers.

Priester Bodar constateert dat „de christelijke wortels van ons vaderland ver weg zijn.” Het verbaast hem niet dat gelovigen niet veel anders over morele dilemma’s denken dan niet gelovigen. „Gelovigen zijn net zo geseculariseerd, ik maak me wat dat betreft geen illusies.”

Bodar legt de vinger bij veranderde opvattingen over waarheid. „Het probleem met het hedendaagse secularisme is dat het de waarheid terugbrengt tot een serie afspraken. We bepalen samen wanneer het leven begint, we bepalen samen wanneer het leven mag eindigen. Daarom is pragmatisme begrijpelijk.” Maar pragmatisme heeft zijn grenzen, aldus de priester. „Je moet soms ook principieel zijn. De moraal kun je niet terugbrengen tot louter een serie afspraken. Want afspraken kunnen veranderen, terwijl bepaalde waarden blijvend zijn. Een volk dat niet streeft naar overstijgende morele principes is uiteindelijk een decadent volk. Daar zijn wij hard naar op weg.”

Psycholoog Sitskoorn leidt uit de enquête af dat de moraal „een grijs gebied” is. „Er is niet duidelijk maar één waarheid, de context speelt altijd mee. Dat is iets wat we ook kennen uit het hersenonderzoek. Morele principes zitten niet keihard verankerd in één plek in het brein; verschillende gebieden werken op een ingewikkelde manier samen.” Bovendien, zo schrijft Sitskoorn, spelen emoties een sterkere rol dan we denken.

De ethicus Jacobs leest in de enquête dat mensen milder voor zichzelf zijn dan voor anderen. „Dat lijkt me logisch: je kent je eigen situatie het beste, en daarmee ook de verzachtende omstandigheden als je een norm overtreedt.” Dit geldt overigens niet in alle gevallen. „Ook mensen die pragmatisch zijn over kleine kwesties, kunnen principiëler worden naarmate de kwesties groter worden.”

Sociologe Brinkgreve neemt een „feminisering van de samenleving” waar. „Vrouwelijke waarden, zoals de aandacht voor het persoonlijke en de gevoeligheid voor situaties, worden steeds belangrijker.” Zij is daar overigens niet onverdeeld gelukkig mee: „Als ik de resultaten van deze enquête zie, denk ik wel: mensen mogen af en toe principiëler zijn. De omkering van de gulden regel lijkt te gelden: Wat jou geschiedt, kun je ook een ander aandoen.”