Dr. Arend van Leeuwen, van 1948-1953 zendeling in Oost-Java, kwam de Indonesische vertaling presenteren van een boek uit 1964. Dat boek, ”Het Christendom in de Wereldgeschiedenis”, beschrijft hoe vanuit Jeruzalem het christendom de steden en culturen van Athene, Rome en van de Amerikaanse revolutie heeft ’veroverd’. De zegetocht van het christendom gaat in dat boek verder met het marxisme, en ook de secularisatie wordt in dat boek geprezen als belangrijke vrucht van het christendom.

Van Leeuwen had een aantal exemplaren van de Indonesische vertaling naar ’mijn’ academie gestuurd en mijn islamitische collega’s hadden hun huiswerk goed gedaan. Bij de discussie bleek dat zij goed gelezen hadden en zij hadden zware kritiek op de geleerde Nederlander. Zo arrogant: alsof nog steeds alle heil en goede ideeën uit Europa zouden moeten komen en alsof in een geestelijk globalisme iedereen voor het Europees-Amerikaanse geweld zou moeten buigen. En dan de feiten: de in het boek voorspelde verdwijning van islam en ’religieus’ christendom was helemaal niet gebeurd! Juist sinds het verschijnen van het boek was er een geweldige opleving van de islam geweest en ook een ongekende opleving van religieus christendom.

Ik moest aan deze analyse van Van Leeuwen denken toen mij onlangs het nieuwste onderwerp onder ogen kwam van de hand van Philip Jenkins, een uiterst vruchtbaar schrijver, die de laatste decennia ieder jaar wel over een heel nieuw onderwerp een boek schrijft, over extreem rechts, de opkomst van New Age, kinderpornografie op het internet en nu een zeer breed boek over ”Het Volgende Christendom”. Met de hoofdconclusie, dat getalsmatig nu al een meerderheid van de christenen in de zuidelijke landen woont, kunnen we het algauw eens zijn. Daar wonen toch al de meeste mensen, en de laatste honderd jaar heeft het christendom zich werkelijk ontwikkeld tot een wereldreligie, die in Afrika en Latijns-Amerika de grootste aantallen belijders heeft.

Jenkins gebruikt graag oorlogstaal, of is het de taal van de markt? Zuidelijk christendom zal gaan overheersen. Is dat zo? Wij zien een pluriform christendom met grote tradities als de oosters-orthodoxen, de Reformatie, de Rooms-Katholieke Kerk, de pinksterkerken. Jenkins spreekt wat kattig over de „noordelijke liberalen” -kennelijk een erg scheldwoord- en hij prijst de zuidelijke christenen dat zij wél uit de Bijbel leven. Dat wil ik niet betwisten, maar het gebeurt toch wel op een heel verschillende manier, en dat is maar goed ook. Dr. Bas Plaisier, die voor de GZB in het Toradja-gebied van Indonesië werkte en er een dissertatie over schreef, merkt in dat boek op dat de Toradja-christenen eigenlijk niets hebben met het leerstuk van de uitverkiezing. Ondanks hun bekering door goed calvinistische Nederlandse dominees hebben zij toch een eigen vorm van christendom ontwikkeld waarin bepaalde leerstukken ineens diepe betekenis hebben gekregen, maar andere worden overgeslagen. Uitverkiezing hoeft niet zo, maar de ”neergang ter helle” van Jezus, waarin Hij de voorvaderen de verlossende boodschap heeft gegeven, die wordt nu juist uitgebreid herdacht en gevierd. Wie dat zuidelijke maar ook zo andere christendom van dichtbij wil meemaken raad ik aan om op zondagmorgen eens naar de Amsterdamse Bijlmermeer te gaan en daar bij de parkeergarage van Kraaiennest een van de acht Afrikaanse kerkdiensten te bezoeken, waar met veel dans en muziek de aanwezigheid van Christus in woord, zang en gemeenschap luidruchtig wordt gevierd. Zij zullen de geneefse psalmen en de Bach-cantates zeker niet gaan vervangen, maar de Afrikaanse diensten vormen wel een mooie aanvulling!

Een ander onbelicht punt van de Amerikaan Jenkins is zijn magere bespreking van de islam en andere grote religies. De islam speelt in Amerika binnenslands alleen een bedreigende rol, terwijl het debat in Europa veel verder gaat. De christelijke kerken zien sinds enige tijd de islam ook als een mogelijke steun bij de ombuiging van het secularisatieproces in Europa. Als Turkije lid zou worden van de Europese gemeenschap, zou dat in iedere geval religie weer helemaal op de agenda zetten. Het is best te begrijpen dat een Amerikaan als Jenkins en een Fransman als Giscard d’Estaing daar niet veel voor voelen vanuit hun idee van scheiding. Hier zou juist de ”noordelijke traditie” van nauwere banden tussen kerken en staat een welkome hulp kunnen krijgen van de islamitische gemeenschappen die in veel Europese landen groeiende zijn en van de grote staat in het zuidoosten van het Europese gebied. Ik heb het altijd heel eigenaardig gevonden dat de goed gereformeerde Verenigde Oost-Indische Compagnie in zo goede vrede met de moslims van Indonesië heeft kunnen leven, dankzij wederzijds respect. Men wilde elkaar geen mensen aftroeven, in VOC-verdragen werd zelfs steeds toegezegd dat overlopers zouden worden teruggestuurd. Het zou een zegen voor Europa zijn als nu deze religieuze veelvormigheid in plaats van verdoezeld, of buiten de politieke structuur geplaatst, juist erkend zou gaan worden. In de lijn van afschaffing van de gereformeerde religie in 1796 als ”overheersende religie” nu dus een definitieve erkenning van dat beginsel dat geen religie overheersend moet willen zijn. Ajax en Feyenoord spelen in een competitie voetbal, willen op hun gebied scoren, maar snoepen elkaar geen supporters af. Het zou mooi zijn als die Amerikaanse oorlogstaal van Jenkins met veel ”overheersen” en ”macht” zou kunnen worden bijgesteld naar een vriendelijker competitieterminologie waarin we elkaar eerlijk kunnen aanvullen.

Dr. Karel Steenbrink is als universitair hoofddocent binnen de theologische faculteit te Utrecht verbonden aan het IIMO, Interuniversitair Instituut voor Missiologie en Oecumenica.