Een manuscript van grote waarde
Ze hadden er wel een retourtje naar Hollands uithoek voor over, de twee Duitse predikanten. Vrijdag kochten ze in het Zeeuws-Vlaamse Terneuzen van boekhandelaar en antiquaar F. Hamelink een manuscript over de reformatiegeschiedenis van hun eigen woonplaats, Aken. Het manuscript is na ruim drie eeuwen weer boven water. Maar het onderwerp, de Reformatie in Aken, lijkt voorgoed verleden tijd.
Het vergeelde, in perkament gebonden document is voor een leek haast niet te lezen. Priegelige, gotische letters vormen aaneengesloten oud-Duitse woorden en zinnen. „Ik kan het niet lezen zoals ik een roman lees”, zegt de Akense predikant ds. J. Wever, „Aber ich kánn es machen.”
Ds. Wever is bijzonder geïnteresseerd in de kerkgeschiedenis van Aken. Met zijn ambtsbroeder, dr. K. Rieske-Braun, is het al niet anders gesteld. Beiden zien de vondst van het 17e-eeuwse manuscript als een belangrijke opvulling van de leemte die de geschiedenis van de Reformatie tot nu toe vertoonde. De € 3400 die antiquaar Hamelink ervoor ontving, achten ze dan ook niet te veel. „Het manuscript bevat unieke documenten over het protestantisme in Aken”, zegt ds. Wever.
De tijd dat het protestantisme in Aken bloeide, is per definitie uniek te noemen. In Aken, vanouds een rooms-katholieke stad, is ook tegenwoordig maar weinig te bespeuren van een reformatiekerk. „Behalve dan bij ons beiden”, zegt dr. Rieske-Braun met een glimlach naar ds. Wever.
De eerste protestanten lieten zich in Aken zien rond het jaar 1530. Veelal waren het vluchtelingen uit de Nederlanden en Frankrijk. Hun godsdienst werd in de roomse rijksstad Aken echter niet getolereerd. Bij de vredesonderhandelingen in Münster, rond 1648, deden de protestanten uit Aken hun uiterste best om erkenning te krijgen. Dat lukte niet, maar een weergave van de daarbij gebruikte documenten is wel in het manuscript samengebracht. „Daardoor werpt het boek een heel ander licht op de geschiedenis van het Akense protestantisme”, verzekert ds. Wever.
Uiteindelijk kregen de volgelingen van Luther en Calvijn in de West-Duitse stad hun erkenning alsnog, al was dat bijna twee eeuwen later. Pas in 1802 kreeg Aken zijn eerste protestantse kerk. Maar volgens ds. Wever was dat niet zo erg: „In de tijd dat het protestantisme verboden was, bestond er toch altijd een kleine groep gelovigen. Dat kwam omdat de aanhangers van de Reformatie in Aken vrijwel altijd heel vermogend zijn geweest. Een stad kan alleen arme mensen onderdrukken.”
Het leven voor de lutheranen in Aken was volgens de Duitse theoloog dan ook zo slecht nog niet. Antiquaar Hamelink gaat erop in. „Dan had de cultuurfilosoof Weber dus gelijk toen hij stelde dat het calvinisme kapitalisme in de hand werkt”, oppert de reformatorische boekhandelaar. „Nein!” fulmineert ds. Wever. „De gelovigen waren eerst ondernemer. Daarna zijn ze overgegaan tot het christelijk geloof. Hun rijkdom had niets te maken met hun geloof.” Zijn collega-predikant dr. Rieske-Braun is het daar niet mee eens. „Ik denk dat die theorie wel klopt. Calvijn predikte een sterk arbeidsethos. Zijn theologie van hard werken versterkte wel degelijk een leven in rijkdom.”
Beide predikanten wijzen er wel op dat het tegenwoordig geen vetpot meer is voor de belijders van de Reformatie. „Het manuscript dat we nu kopen, is voor honderd procent gesubsidieerd”, zegt ds. Wever. Wijzend op de glimmende Mercedes voor de deur: „De reis hierheen was ook niet gratis.”
Dr. Rieske-Braun en ds. Wever bekleden hun ambt in de protestantse gemeenten rond Aken. Het overkoepelend orgaan daarvan is de Evangelische Kerk van Duitsland (EKD), die vorige week haar synode hield. Volgens de predikanten zijn binnen de EKD twee richtingen te onderscheiden: een lutherse en een gereformeerde. De voorgangers zijn de laatste richting toegedaan. Toch betekent dit niet dat er duidelijke parallellen lopen met gereformeerde kerken in Nederland. „Die situatie is heel anders”, benadrukt dr. Rieske-Braun. „Ik preek maar een kwartier. Hier duurt een preek veel langer.”
Inhoudelijk zijn er ook verschillen. „Nadruk op zondekennis zie je vooral bij een introverte, zeer versmalde theologie”, denkt ds. Wever. „Zondekennis is maar een deel van de bijbelse boodschap.” Hij komt wel mensen tegen die daarmee worstelen. „Die lijden aan alle ellende in de wereld.” Dr. Rieske-Braun plaatst wel een kanttekening: „Toch zijn er nog lutherse kerken die dergelijke thema’s kennen. De belijdenisgeschriften zijn niet geheel onbekend.”
Met het manuscript vertrekken beide predikanten richting Aken. Daar wordt het binnenkort tentoongesteld. „En misschien gaat een historicus verder onderzoek doen naar de inhoud van Akens Reformatie”, denkt dr. Rieske-Braun.
Maar of die inhoud in Aken meer aandacht krijgt dan alleen van historici, valt te betwijfelen.
