Van de sporen en gevolgen van foltering zijn artsen vaak de eerste en soms enige getuigen. Dit heeft tot gevolg dat artsen de professionele verantwoordelijkheid hebben dit op adequate wijze te documenteren en zo nodig te rapporteren. Op deze manier kunnen artsen een belangrijke rol spelen bij de bescherming van mensenrechten. Zo kan een gedegen medisch onderzoek van een gemartelde, getraumatiseerde vluchteling een belangrijke rol spelen in diens eventuele asielaanvraag. Daarnaast is medisch-forensisch onderzoek van massagraven van groot belang voor het verwerkingsproces van nabestaanden, evenals het verzamelen van bewijsmateriaal voor de berechting van daders. Ook kunnen artsen, opererend in een conflictsituatie, in geval van grove schendingen van mensenrechten een belangrijke signalerende functie hebben. Zo nodig ook naar buiten toe, al blijft in dergelijke situaties de medische neutraliteit een belangrijk dilemma.

Foutieve rapportage
Maar er bestaat ook een keerzijde van de medaille: artsen die moedwillig of onder dwang meewerken aan het schenden van mensenrechten, hetzij op een actief participerende, faciliterende of op een foutief rapporterende manier. Berucht zijn de artsen in de concentratiekampen in de Tweede Wereldoorlog die de gedetineerden selecteerden voor de gaskamers. Of de duistere medische experimenten met tweelingen van Mengele. Ook zijn er vandaag de dag nog altijd artsen die zich bezighouden met het ontwikkelen van steeds fijnere foltermethodes en artsen die bij foltering medisch inschatten hoeveel het slachtoffer nog kan hebben. Daarnaast spelen artsen een faciliterende rol bij de uitvoer van lijfstraffen en de doodstraf, waarbij door hen vooraf een medische gezondheidsverklaring afgegeven wordt. Ook wordt artsen soms gevraagd lijfstraffen, zoals het afhakken van een hand, uit te voeren.

Tot slot de foutieve rapportage, waarbij artsen in hun dossiers bewust geen melding maken van sporen van marteling; of een natuurlijke doodsoorzaak afgeven, als dit niet het geval was. In Turkije komen deze foutieve rapportages door artsen op grote schaal voor. Veel martelpraktijken in detentie komen zo niet aan het licht. In datzelfde Turkije is de artsenorganisatie zeer actief betrokken bij het bestrijden van mensenrechtenschendingen, waardoor ze vaak met de overheid in aanvaring komt. Het feit dat de toetreding van Turkije tot de Europese Unie nog altijd omstreden is, komt mede door de mensenrechtenschendingen die in dat land plaatsvinden.

Stokslagen
Bovenstaande zaken staan niet centraal in de medische opleiding. Ze passen niet binnen het medisch-wetenschappelijk kader. Het zijn echter wel thema’s die in het medisch curriculum thuishoren, kwesties waar je een keer over moet hebben nagedacht.

Stel: je gaat als net afgestudeerd arts naar de tropen en je wordt gevraagd iemand gezond te verklaren zodat deze persoon stokslagen kan ontvangen. Wat doe je dan, ben je hiervoor opgeleid? Heb je hier ooit over nagedacht? Want, om het nog complexer te maken, inmiddels weet je dat als jij niet meewerkt en de verdachte niet ”fit” verklaart, deze dan acht maanden de gevangenis in moet en dus geen geld kan verdienen voor zijn gezin…

Een ander voorbeeld, uit onze multiculturele samenleving: je bent huisarts en je krijgt een schichtige Afghaanse asielzoeker op je spreekuur met diverse vage klachten. Ben je dan op dat moment voldoende bewust van de mogelijke complexiteit van deze patiënt, van z’n achtergronden en van de eventuele sporen van marteling die je mogelijk kunt ontdekken? Zo’n getraumatiseerde patiënt zal niet meteen z’n verhaal kant-en-klaar op tafel leggen…

Laatste voorbeeld: je zit als humanitair hulpverlener midden in een conflict waar je medische noodhulp verleent. Totdat de autoriteiten je ineens verbieden patiënten van één bepaalde bevolkingsgroep te behandelen. Wat doe je?

Onderwijs
Het gaat om een problematiek waar je als arts over het algemeen niet goed op bent voorbereid. De Johannes Wier Stichting, een organisatie van gezondheidswerkers voor mensenrechten en de NVMP, een organisatie met betrekking tot gezondheidszorg en vredesvraagstukken, houden zich bezig met het geven van onderwijs aan artsen en medisch studenten over deze problematiek.

Het mooiste zou natuurlijk zijn als er op alle medische faculteiten uiteindelijk dergelijk onderwijs bestond, met de belangrijkste kernzaken voor iedereen in het reguliere curriculum. En daarnaast een uitgebreider aanbod in de vorm van een keuzevak, voor de meer geïnteresseerden. Nu nog toekomstmuziek, maar hopelijk zo snel mogelijk realiteit.

De auteur is aankomend arts.