De inzender was de Nederlandse hoogleraar Johan Mackenbach. Hij beargumenteerde zijn keuze helder. Mackenbach wees in zijn motivatie op een Brits onderzoek uit 1854. John Snow bracht in die tijd het aantal choleradoden van Londen in kaart. De mensen maakten in die tijd gebruik van waterpompen. Bij de pomp in de Broad Street vielen de meeste doden. Deze pomp werd gesloten en de cholera verdween. Het belang van een waterleiding werd steeds duidelijker. In Nederland kreeg Amsterdam in 1854 een waterleiding, in 1874 volgden Rotterdam en Den Haag. In 1900 kon 40 procent van de Nederlandse bevolking gebruikmaken van de waterleiding.Effecten
De effecten van de waterleiding en de riolering waren opzienbarend. Tussen 1870 en 1970 daalde de sterfte in Nederland met 75 procent. Ongeveer een zesde daarvan kwam door daling van diarreeziekten.

Wat betekent dit nu voor onze tijd? Allereerst is voor preventie -het voorkomen van ziekten- niet altijd inzicht in directe oorzaken van de ziekte nodig. In Londen werd de pomp afgesloten en wist men nog niets van de oorzaken van cholera.

Ook blijkt dat passieve bescherming vaak effectiever is dan actieve gedragsverandering. Als men toen in Londen gevraagd had om al het water eerst te koken, dan is het de vraag of dit evenveel effect had gegeven als de afsluiting van de pomp. De vraag is of bovenstaande acties nu nog effect zouden hebben.

Gedrag
Het lijkt erop dat in onze tijd gezondheidsproblemen vooral met gedragsfactoren te maken hebben. Ons huidige gezondheidsbeleid legt daarom sterke nadruk op gedragsverandering. De landelijke nota ”Kiezen voor gezond leven” is daar een voorbeeld van. Als we naar de medische oorzaken van overlijden kijken dan zien we dat roken, te vette voeding en lichamelijke inactiviteit als epidemieën te beschouwen zijn. Epidemieën zoals de cholera toen.

„Dus een vrije wil is een illusie”, zo zei de Belgische Alphonse Quetelet (1796-1874) in het kader van dit onderwerp. Hij was een Belgisch sterren- en wiskundige die als statisticus vooraanstaand onderzoek heeft gedaan naar geboorte- en sterftecijfers in België, Nederland en Frankrijk. Dus met een oproep tot gedragsverandering kom je er niet.

Rotondes
Zijn er klassieke oplossingen voor moderne problemen te vinden? Ik loop drie thema’s langs die veel doden veroorzaken: de verkeersveiligheid, de transvetzuren en de lichaamsbeweging en overgewicht.

Als eerste de verkeersveiligheid. De waterleidingoplossing, dus de verdere afname van verkeerssterfte is bereikt door 3000 rotondes, 19.000 kilometer 30 kilometerzones en 10.000 kilometer 60 kilometerzones. Dus de passieve bescherming helpt beter dan de actieve gedragsverandering. Vanaf 1970 is de sterfte aan verkeersongevallen sterk verminderd.

Dan de transvetzuren. Deze zuren zijn toegevoegd aan margarine, bak- en braadvet, koek, gebak en frituur. Zij verhogen het cholesterolgehalte en daarmee het risico op hart- en vaatziekten. De ”waterleidingoplossing” is het feit dat de voedingsindustrie de toevoeging van transvetzuren vermindert (van 4,8 naar 1,6 procent). Een sterke daling in plaats van een verhoging van het serumcholesterol bij de gehele bevolking was het gevolg. Nog meer is mogelijk met name bij koek, gebak en vooral frituur.

Geen roltrappen meer
Als derde, de overgewichtepidemie die in alle rijke landen snel om zich heen grijpt. Allerlei oorzaken zijn ervoor aan te wijzen: de omgeving waarin men opgroeit, het sterk toegenomen aanbod van calorierijk voedsel en de afgenomen noodzaak van lichaamsbeweging. Zijn er voor deze epidemie ook ”waterleidingoplossingen”? Je zou kunnen denken aan het verhogen van de noodzaak van lichaamsbeweging. Enkele maatregelen met betrekking tot lichaamsbeweging zouden kunnen zijn: schaf de roltrappen af (lift voor mensen met een beperking); plaats printers een verdieping hoger; elke dag gym op school; geen parkeerplaatsen bij woningen.

Om de verkoop van calorierijk voedsel te verlagen kan gedacht worden aan: beperking van de verkooppunten bij stations, scholen; accijns op frisdrank, subsidie op vetarme producten; en gemaksvoedsel (diepvries) in kleinere porties en minder vet.

Natuurlijk zullen zich botsingen aandienen tussen de ”waterleidingoplossingen” en de belangen van het bedrijfsleven en ook met de vrijheidsbeleving van de burger. Toch zal passieve bescherming effectiever en wellicht noodzakelijker zijn dan de actieve gedragsverandering.

Reageren aan scribent? welbeschouwd@refdag.nl