Riegner waarschuwde tevergeefs voor holocaust
Gerhart Riegner, de man die de wereld in 1942 tevergeefs probeerde te waarschuwen voor de op handen zijnde holocaust, is maandag op 90-jarige leeftijd overleden. Riegner stierf in een ziekenhuis in de Zwitserse stad Genève aan de gevolgen van longontsteking, vertelde zijn woordvoerster Edda Bournot.
Riegner was van 1965 tot 1983 secretaris-generaal van het Joods Wereldcongres (WJC) en werd later honorair vice-voorzitter. In 1987 decoreerde de toenmalige Franse president, François Mitterrand, hem met het Legioen van Eer. Riegner zette zich bovendien in voor het verbeteren van de relaties tussen de Rooms-Katholieke Kerk en Israël. Binnen de Verenigde Naties was hij actief in de campagne om het besluit uit 1975 van de Algemene Vergadering terug te draaien waarin zionisme gelijk werd gesteld aan racisme.
Riegner werd echter vooral bekend vanwege zijn –nu– beroemde telegram van 8 augustus 1942 waarin hij waarschuwde voor de plannen van Hitler om naar schatting 4 miljoen Joden te deporteren naar Oost-Europa en uit te roeien. Zijn waarschuwing werd in eerste instantie echter niet serieus genomen door de regeringen van Groot-Brittannië en de Verenigde Staten.
Gedurende de rest van zijn leven werd Riegner gekweld door de wetenschap dat veel van de 6 miljoen Joodse slachtoffers van de concentratiekampen gered hadden kunnen worden als Groot-Brittannië en de Verenigde Staten na zijn waarschuwing tot actie waren overgegaan. „Nooit heb ik het gevoel van verlatenheid, onmacht en eenzaamheid sterker ervaren dan toen ik boodschappen van rampspoed en gruwelijkheden naar de vrije wereld stuurde en niemand mij geloofde”, schreef Riegner in zijn memoires.
Riegner vluchtte in 1933 met zijn intellectuele, Joodse familie van Duitsland naar Frankrijk en vervolgens naar Zwitserland. Riegner, die advocaat was, kreeg vervolgens een baan op het kantoor van het pas opgerichte WJC. Tijdens de oorlog bleef hij in het neutrale Zwitserland, maar altijd stond er een „rugzak klaar met de basisbenodigdheden voor een vlucht over de bergen” mochten de Duitsers het land binnen vallen.
Op 29 juli 1942 ontving Riegner een telefoontje van een vriend bij de Federatie van Joodse Gemeenschappen in Zwitserland met een gruwelijke boodschap. Een Duitse industrieel had hem verteld dat Hitler een plan had gesmeed om alle Europese Joden –3,5 tot 4 miljoen– naar het oosten te transporteren en uit te roeien om het probleem van de Joden in Europa voorgoed uit de wereld te helpen. „Moesten we dit bericht serieus nemen?” Riegner besloot van wel. Op 8 augustus 1942 vroeg hij de Amerikaanse vice-consul in Genève de Amerikaanse regering in te lichten over het plan en de inhoud van het telegram over te brengen naar de voorzitter van het WJC, Stephen Wise, die een persoonlijke vriend van president Franklin Roosevelt was.
Ongefundeerd
Hoewel er eerdere berichten waren over deportatie van en moord op Joden, was Riegners telegram het eerste gezaghebbende bericht dat de nazi’s daadwerkelijk een gecoördineerd vernietigingsplan hadden uitgedacht. Het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken heeft het telegram nooit bij Wise bezorgd „vanwege het ongefundeerde karakter.” Pas in januari 1944 riep Roosevelt de Raad voor Oorlogsvluchtelingen in het leven in een poging de Joden te redden.
Riegner stelde ook paus Pius XII al in 1942 op de hoogte. Riegners telegram is tot verdriet van de auteur echter niet opgenomen in de elfdelige serie archiefstukken over de Tweede Wereldoorlog die het Vaticaan heeft vrijgegeven. Pius XII wordt er door diverse historici van beschuldigd tijdens de Tweede Wereldoorlog te hebben gezwegen over de Jodenvervolging door de nazi’s.
De Nederlander dr. W.A. Visser ’t Hooft, die tijdens de Tweede Wereldoorlog als secretaris-generaal van de Wereldraad van Kerken in oprichting in Genève zetelde, was volgens Riegner de enige bij wie hij gehoor vond met zijn berichten over de concentratiekampen. Riegner heeft naar eigen zeggen Londen en Washington tevergeefs opgeroepen om Auschwitz te bombarderen.