Het demissionaire kabinet had de steun van de oppositie nodig om verder te kunnen met zijn standpunt over de uitbreiding. De positief-kritische houding die premier Balkenende en minister De Hoop Scheffer (Buitenlandse Zaken) donderdag tijdens de eurotop in Brussel aannemen, kan niet rekenen op de steun van VVD en LPF. Beide coalitiepartijen vinden dat de kandidaat-lidstaten uit Midden- en Oost-Europa veel te toegeeflijk worden bejegend door de Europese Commissie.

Nu zien alle Nederlandse politieke partijen wel in dat geen van de kandidaten (Estland, Letland, Litouwen, Polen, Tsjechië, Slowakije, Hongarije, Slovenië, Cyprus en Malta) op dit moment voldoet aan de criteria die de EU stelt. Geen van de partijen lijkt ook de verwachting te koesteren dat het in 2004, wanneer de grootste uitbreiding in de EU-historie gepland staat, wél allemaal koek en ei is. Maar de conclusies die aan deze inschatting worden verbonden, verschillen hemelsbreed.

Volgens de linkse fracties kunnen de kandidaten hun resterende problemen, bijvoorbeeld op het terrein van corruptie, beter binnen de EU oplossen dan erbuiten. Zelfs de SP, die veel kritische vragen stelde, bleek uiteindelijk niet bereid de toetreding van landen te blokkeren. De ChristenUnie sprak van „historische rechtvaardigheid”, de SGP van „gewichtige politieke belangen.” Het CDA steunde de positief-kritische houding van het kabinet, omdat het de uitbreiding ziet als een „historische en politieke opdracht.”

VVD en LPF stellen daartegenover dat een en ander wel zorgvuldig moet geschieden. Volgens beide partijen gebeurt dat onvoldoende. „Wat krom is, wordt rechtgepraat”, aldus LPF’er Palm. Volgens VVD-leider Zalm zijn vooral Estland, Letland, Polen en Slowakije nog lang niet voor hun EU-examen geslaagd. VVD en LPF worden gesteund door groep-De Jong (de ex-LPF-fractieleden De Jong en Eberhard), die vindt dat de „blinde uitbreidingsoperatie” strijdt met „de belangen van het Nederlandse volk.”

In hun antwoord aan de Kamer bleken premier Balkenende en minister De Hoop Scheffer zich niet echt aangesproken te voelen door de sceptische lijn van VVD, LPF en groep-De Jong. Balkenende zette stevig in door de historiciteit van de geplande uitbreiding nog eens te benadrukken. Volgens hem zorgt de toetreding van de tien nieuwe landen ervoor dat „de erfenis van de Eerste Wereldoorlog” verdwijnt en dat „de Berlijnse Muur pas echt gevallen is.”

De Hoop Scheffer wees op de verantwoordelijkheid van een nieuwe generatie politici om het ideaal van ”nooit meer oorlog” hoog te houden. Hij riep VVD en LPF ertoe op niet onbillijk kritisch te zijn. Zelfs de huidige EU-lidstaten voldoen niet altijd op alle punten aan de hoge eisen die de EU stelt. Toen Griekenland toetrad tot de EU, kreeg het bovendien maar liefst twaalf jaar de tijd om alsnog orde op zaken te stellen.

De richting die het demissionaire kabinet kiest, is daarmee duidelijk. Vooral geïnspireerd door het CDA-smaldeel wil het voorkomen dat Nederland binnen Europa als „risicofactor” te boek komt te staan. Om die reden ondernam premier Balkenende dinsdag al een reis langs de hoofdsteden Londen en Parijs, waar hij respectievelijk premier Blair en president Chirac gerust probeerde te stellen: het traditioneel pro-Europese Nederland zal de uitbreiding zeker niet gaan blokkeren.

VVD-leider Zalm is uit heel ander Europees hout gesneden, zo maakte hij woensdag duidelijk. Volgens hem heeft premier Balkenende te vroeg het mes van tafel gehaald. Als Nederland de mogelijkheid heeft om z’n argumenten kracht bij te zetten met de dreiging van een veto, waarom zou het dat dan nalaten? Zalm is een slim strateeg, met een flinke dosis scepsis tegenover het geldverslindende Europese systeem. Hij voert de VVD terug naar het oude eurorealisme van zijn voorganger Bolkestein.

Zalm herinnerde Balkenende er gisteren aan hoe andere, respectabele EU-lidstaten onderhandelingswinsten behaalden door zich „onverzettelijk” op te stellen. Zo regelde de Britse premier Thatcher ooit een fikse korting op de Britse afdrachten aan de EU, wist Italië de melkquota in zijn voordeel te veranderen en scoorde Luxemburg bij de belastingheffing op spaartegoeden. Weliswaar allemaal onredelijke zaken, vindt Zalm, maar „des te meer kans voor een ferme opstelling voor een redelijke zaak dus.”

Het heeft er alle schijn van dat CDA en VVD na de verkiezingen van 22 januari met elkaar door willen regeren. Inmiddels is echter wel duidelijk dat de EU dan een voetangel blijft. In de loop van volgend jaar zal het nieuwe kabinet zich nog herhaaldelijk over de prestaties van de kandidaat-EU-leden moeten buigen. Zalm zal er niet blij mee zijn als Balkenende ook dan met de door hem verafschuwde „roze bril” naar de zaken zal kijken.