Gospelmuziek, praisebands, de EO-Jongerendag, Bill Hybels, Rick Warren, megakerken, Hour of Power. Voorbeelden van die Amerikaanse invloeden op christelijk Nederland zijn er anno 2008 genoeg te geven.Toch focust het congres, in het sfeerrijke abdijcomplex in Middelburg, niet op de actualiteit, zegt dr. Hans Krabbendam, een van de organisatoren. De historicus is adjunct-directeur van het Roosevelt Study Center in de Zeeuwse hoofdstad, een internationaal onderzoeksinstituut op het gebied van de twintigste-eeuwse Amerikaanse geschiedenis. „We stoppen ergens bij, zeg, begin jaren tachtig.”

Ietwat jammer?
„Het is altijd heel moeilijk om als historicus naar je eigen tijd te kijken. Om ontwikkelingen in een bepaald perspectief te kunnen zetten, te kunnen beoordelen, is een zekere afstand nodig. Vandaar deze keuze. Maar een interessante vraag is inderdaad: hoe komt het dat we zo openstaan voor invloeden vanuit Amerika? Waarom Amerika, en niet, om maar wat te noemen, Zimbabwe?”

Billy Graham
”A Spiritual Invasion? Amerikaanse invloeden op het Nederlandse christendom”, luidt het congresthema. Die invloeden waren er in de achttiende en de negentiende eeuw ook al wel, zegt Krabbendam. „Neem de grote opwekkingsbijeenkomsten. Of de christelijke drankbestrijdingsbeweging die, via Engeland, ook hier voet aan de grond kreeg. Denk verder aan de Oxford Movement, een moderne piëtistische beweging waar onder anderen de vader van evangeliste Corrie ten Boom bij betrokken was. Maar ook de Jehova’s Getuigen en mormonen, typisch Amerikaanse groepen, zijn hier al een tijd actief.”

Na de Tweede Wereldoorlog kreeg een en ander echter een gestructureerd, organisatorisch karakter. „Wat maar weinig mensen weten, is dat de bekende Amerikaanse evangelist Billy Graham al in 1946 naar Nederland kwam. We kennen allemaal de foto’s uit later jaren: de massabijeenkomsten in het Olympisch Stadion in Amsterdam in 1954 en een jaar later in de Kuip, in Rotterdam. Maar al in 1946 blijkt Graham in Nederland te hebben gesproken, voor honderden mensen.”

De komst van de nog geen 30-jarige Graham naar Europa, naar Nederland, had, aldus Krabbendam, alles te maken met het morele vacuüm dat Amerikaanse evangelicals constateerden. „En de Amerikanen hadden de motieven, de middelen en de mensen om daar wat tegenover te stellen. Ze hadden een enorm elan - denk alleen al aan het Marshallplan, dat de Europese economieën er weer bovenop moest helpen.”

In 1942 had een deel van de evangelicals in de Verenigde Staten een samenwerkingsverband opgezet, de NAE, de National Association of Evangelicals. „Zij wilden zich onderscheiden van de meer fundamentalistische stromingen binnen het evangelicalisme, zochten het gesprek met de cultuur, introduceerden nieuwe vormen, gebruikten nieuwe methoden en keken over kerkmuren heen om de eenheid onder christenen te bevorderen. Je zag bij hen ook een soort van anti-intellectualisme en een relativering van kerkelijke gezagsstructuren.”

Uit deze tijd dateert ook het concept van speciaal op de jeugd gerichte massabijeenkomsten. „Tijdens de oorlog werden er in Amerika vanuit christelijke hoek entertainmentachtige evenementen georganiseerd, om jongeren en militairen een soort van heilzaam vertier te bieden. Die bijeenkomsten kenmerkten zich door een luchtig programma, met veel muziek, samenzang, een korte toespraak. En ze liepen als een trein! Na de bevrijding kwam men op het idee om volgens dit concept evangelisatiecampagnes te gaan organiseren, en reisde men naar Europa. In Nederland hielden ze 42 rally’s in vijf weken tijd.”

Engels
Het bracht een „enorm religieus enthousiasme” op gang, stelt Krabbendam vast, juist onder jongeren. In Nederland ontstond een afdeling van Youth for Christ - dat vorig jaar zijn 60-jarig bestaan vierde. Door de jaren heen kwamen daar tal van organisaties bij. De Navigators, IFES, maar ook de Evangelische Omroep, Bijbelscholen. „Nogal wat organisaties kregen een Engelse naam. Het Engels heeft, zeker gevoelsmatig, iets positiefs. Literatuurcriticus Kees Fens heeft eens gezegd: „Engels is de taal van de vrijheid.””

Vrijheid, dat was waar mensen naar snakten. „Ook in meer theologisch opzicht - zie de doorbraak. De Nederlandse kerken zaten vast in theologische disputaties, benadrukten steeds de onderlinge verschillen. Hartje Tweede Wereldoorlog, in 1944, had in de Gereformeerde Kerken de vrijmaking plaats. Vooral jongeren waren dat zat. Ze kwamen massaal naar de bijeenkomsten, Youth for Christ trok uitpuilende concertzalen. Geloven werd iets avontuurlijks. En dan geldt voor veel Amerikanen: groei is zegen. Wat weer zijn weerslag had in hun thuisland: ze gebruikten de Europese verhalen om mensen te inspireren: hier was God aan het werk. Dat kon je soms ook mooi illustreren: sommige bijeenkomsten werden verstoord door de communisten. Een beter bewijs dat er een geestelijke strijd gaande was, was er niet. De kracht van een beweging als Youth for Christ was overigens ook dat zij altijd de samenwerking met de gevestigde kerken heeft gezocht. En heel flexibel was.”

Het leidde uiteindelijk tot „democratisering van de godsdienst in Nederland”, het thema van het referaat dat Krabbendam morgen uitspreekt.

In hoeverre zijn de reformatorische kerken vatbaar gebleken voor de Amerikaanse invloeden?
Krabbendam, zelf lid van de christelijke gereformeerde kerk in Middelburg: „Niet zo sterk, denk ik, tenminste, de eerste tientallen jaren na de oorlog niet. Of dat nu nog zo is, weet ik niet goed. Maar in de begintijd klonk er nogal wat verontrusting, over de methoden die de Amerikanen gebruikten, over het arminiaanse karakter van hun boodschap. In de archieven trof ik een stukje uit een krant aan over een massabijeenkomst. Dat begint heel positief, maar wordt dan steeds kritischer, over het typisch Amerikaanse bekeringsmoment bijvoorbeeld. Sommigen dacht trouwens dat het allemaal zo’n vaart niet zou lopen. Ik kwam een rapport tegen waarin werd opgemerkt: „Nederlandse jongeren doen dit niet.” Zelf denk ik dat bewegingen als Youth for Christ de kerk hebben versterkt, en mensen hebben geholpen om weerstand te bieden tegen de tijdgeest.”

Prof. dr. A. van de Beek stelde in 2004 dat de evangelicals het relatief goed doen zolang ze gedragen worden door de golf van de cultuur. „Maar ze zullen even snel als deze verdwijnen.”
„Ik weet niet of hij daar gelijk in heeft. Wel denk ik dat er in de jaren zeventig een soort wissel in de evangelische beweging is omgegaan. Het werd emotioneler - de Toronto Blessing, invloeden van new age misschien ook. Maar de beweging als geheel draagt een dynamisch karakter.”

Het imago van de Verenigde Staten is er de laatste jaren, door bijvoorbeeld de oorlog in Irak, niet op vooruitgegaan. Zullen de Amerikaanse invloeden op termijn minder worden?
„De Amerikaanse reputatie is kwetsbaar gebleken. Maar dit geldt vooral op politiek, niet op cultureel niveau. Waarbij de vraag blijft: Hoe komt dat nu? En waarom hebben juist de evangelicals in de VS zo veel invloed gekregen in Nederland, en niet, laten we zeggen, de Rooms-Katholieke Kerk?”

Je zou soms wensen dat Nederlanders zich weer meer gingen oriënteren op theologen van eigen, of breder, Europese bodem - Luther, Calvijn.
„Zeker na de oorlog zie je dat Duitsland, doorwrochte theologie, voor veel mensen heeft afgedaan. Er komt een soort paradigmawisseling. Juist het Amerikaanse denken, heel pragmatisch, spreekt aan.”

Wat gaat het congres opleveren?
„Ik verwacht dat het tot een soort tussenstand zal leiden, ontwikkelingen in kaart zal brengen. Wat dan moet uitmonden in een boek.

Ik kwam er trouwens achter dat onderzoek op dit terrein wel enige urgentie heeft. Wil je nog mensen uit die eerste jaren na de oorlog spreken, dan moet je het nu doen. De Ramakers, de Kitsfamilie, mensen als Arnold van Heusden van de Evangelische Alliantie - zij kunnen er alles over vertellen. Maar van hun generatie zie je steeds meer mensen wegvallen.”

Overigens heeft het me verbaasd hoe gemakkelijk het bleek om dit congres te organiseren. Tien jaar geleden werd het thema nog te weinig onderkend, nu is het volstrekt acceptabel dat het Roosevelt Study Center, een instituut van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, deze conferentie faciliteert. Ook als gevolg van de gang van zaken tijdens de presidentsverkiezingen dringt het door dat je Amerika niet kunt begrijpen zonder de factor godsdienst. Ik vind dat winst.”

Geestelijke invasie

Het congres ”A Spiritual Invasion?”, vrijdag in het Middelburgse abdijcomplex, wordt georganiseerd door het Archief- en Documentatiecentrum van de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt te Kampen, het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme van de Vrije Universiteit in Amsterdam en het Roosevelt Study Center in Middelburg.

De dag begint om 09.30 uur en eindigt rond 16.00 uur. Het programma bevat referaten over onder meer de thema’s ”De verschuiving van Duitse naar Amerikaanse theologie in Nederland” (George Harinck); ”De democratisering van de godsdienst in Nederland door Amerikaanse evangelicalen” (Hans Krabbendam); ”De ontvankelijkheid van de Bible Belt voor nieuwe religieuze bewegingen” (Peter Versteeg); ”De Amerikaanse invloed op het creationismedebat in Nederland” (Taede Smedes); ”De verspreiding van de gospelmuziek in Nederland” (Els Dijkerman) en ”Amerikaanse mediavoorbeelden van de Evangelische Omroep” (Remco van Mulligen).