Bij de presentatie van zijn documentaire over operatie Gukurahundi, november vorig jaar, kan Ndebele op warme belangstelling van de Zimbabwaanse gemeenschap in Zuid-Afrika rekenen. De aanwezigen in het hotel in Johannesburg spreken elkaar aan als „kameraad” en steken niet onder stoelen of banken nog altijd een „diepe woede” te koesteren tegen Mugabe om de massamoord in de jaren tachtig in Matabeleland. Sommige aanwezigen schromen niet herhaaldelijk het woord „genocide” in de mond te nemen.„Inwoners van de regio vallen nog steeds stil wanneer het woord Gukurahundi valt”, zegt Ndebele. „Mugabe is niet pas sinds 2000 veranderd, zoals sommigen denken, hij deugde van meet af aan niet.”

In 1980 lanceerde Mugabe in Matabeleland operatie Gukurahundi, waarbij volgens uiteenlopende schattingen 10.000 tot 30.000 mensen door de zogenoemde Zimbabwaanse Vijfde Brigade werden gedood. In het gebied woonden veel aanhangers van de rivaliserende ZAPU-partij, die volgens Mugabe een coup wilden plegen tegen het nieuwe regime. Duizenden (vermeende) partijleden werden in openbare executies omgebracht. Ook vele gewone burgers vonden de dood.

Daarbij speelde wellicht ook een etnische component. In Matabeleland wonen voornamelijk Ndebele, terwijl Mugabe en veel leden van zijn ZANU-partij tot het Shonavolk behoren. Sinds de komst van de Ndebele naar Zimbabwe aan het begin van de twintigste eeuw bestaat er al spanning tussen beide volkeren. Dat nam na Gukurahundi alleen maar toe.

Ndebele is vast van plan ieder die betrokken is bij de operatie in de jaren tachtig voor de rechtbank te slepen. Hij wil de onderste steen over de operatie boven hebben. „Heel veel is nog onzeker over Gukurahundi, zoals het precieze aantal doden. Laten we onze geschiedenis bestuderen”, zegt hij tot de aanwezigen. „De massagraven zijn er nog steeds. Er zijn nog heel veel verhalen te vertellen. Toen mensen hun neergeschoten ouders moesten begraven, mochten ze bijvoorbeeld niet huilen, anders werden ze ook doodgeschoten. Waarom huil je? vroegen de brigadeleden dan.”

De journalist zegt niet bang te zijn voor intimidaties van de regering in Zimbabwe. „Ik ben niet bang voor de dood, ik stierf al lang geleden, samen met mijn volk. We hebben geen eten, geen elektriciteit, niets. Ik kom bovendien uit een christelijke familie en geloof dat mijn leven in de handen van God is.”

Wegblokkade
Ndebele is niet de enige die speurwerk verricht naar de achtergronden van Gukurahundi. Onderzoeker Godfrey Phiri van de in Zuid-Afrika gevestigde ”Belangengroep voor Gerechtigheid en Verzoening” houdt zich ook intensief met de materie bezig. „Het is voor ons van groot belang boven tafel te krijgen wat werkelijk gebeurde in de jaren tachtig in Matabeleland”, zegt hij in een café in Johannesburg. „Wat waren de precieze oorzaken van die massamoord? Wie waren erbij betrokken?” Phiri zegt bewijzen te hebben van invloeden vanuit het apartheidsregime in Zuid-Afrika.

Het onderzoek naar de precieze gebeurtenissen noemt hij uiterst relevant. „Dit is niet alleen iets dat 27 jaar geleden is gebeurd, maar iets dat nog steeds speelt. De leiders zullen hun verantwoordelijkheid moeten erkennen voor de misdaden van toen. Dit moet uitgepraat voordat er van verdere ontwikkeling sprake kan zijn. Er moet gerechtigheid plaatsvinden.”

Phiri zegt het van belang te vinden dat de slachtoffers erkenning ontvangen. Daarbij denkt hij aan monumenten voor de vermoorde mensen als een herinnering aan het gebeurde. „Maar het is nu eerst van belang alle verhalen in de dorpen op te tekenen. Dan kunnen we verder werken en de daders bijvoorbeeld via het Internationaal Strafhof in Den Haag aanklagen.” Wat Phiri betreft moet er desnoods internationale druk aan te pas komen om alle informatie boven tafel te krijgen.

Phiri was zelf ook betrokken bij de vrijheidsoorlog tegen het regime van Ian Smith over Rhodesië, zoals Zimbabwe toen genoemd werd. Hij kende Mugabe al vanuit die tijd en zegt niet verrast te zijn door diens dictatoriale gedrag als leider van Zimbabwe. „Hij was van meet af aan betrokken bij mensenrechtenschendingen. Binnen ZAPU verdwenen de hoge jongens een voor een. Die vormden een te grote bedreiging voor Mugabe. Veel van mijn vrienden zijn in die tijd naar Zuid-Afrika gevlucht.”

Lange tijd was de wereld nauwelijks op de hoogte van het gebeuren in Matabeleland, zegt Phiri. Mugabe kreeg veel steun vanuit het Westen en gold als een veelbelovend leider. „Via missionarissen sijpelde er wat informatie over de operatie door, maar het was uiterst summier. Zelfs in Harare wisten de mensen nauwelijks wat er in Matabeleland speelde.”

Dat bevestigt pater Nigel Johnson, die in die tijd als Britse missionaris op het platteland bij Harare woonde. „Ik hoorde pas na vijf jaar van de massamoord in Matabeleland”, zegt hij op zijn kantoortje in de Zimbabwaanse stad Bulawayo. „In de tijd van de operatie kwam mijn zus uit Groot-Brittannië mij bezoeken en maakte ik voor die gelegenheid met haar een tocht door het land. In Matabeleland werden we gestopt door een wegblokkade, maar we hadden geen idee waarom die opgeworpen was. Pas jaren later hoorden we de toedracht ervan.”

Die toedracht is nog altijd niet helemaal helder. Wanneer Mugabe opnieuw een termijn als president in de wacht sleept, valt een doorbraak in het onderzoek de komende jaren niet te verwachten.