Wat is eigenlijk gezag? De definitie die ik meestal hanteer is simpel: je hebt gezag wanneer mensen geloven of doen wat jij zegt. En dan voeg ik er nadrukkelijk aan toe: wanneer zij dat vrijwillig doen. Gezag is - Weber zei het al - wanneer mensen vrijwillig instemmen of volgen.Wat beweegt mensen ertoe om vrijwillig hun steun en gehoorzaamheid te betuigen aan andere mensen, aan instituten en dergelijke? Ik onderscheid drie vormen van gezag:

• Natuurlijk gezag heeft te maken met iemands verschijning, intellect, vaardigheden, deskundigheid en dergelijke.

• Moreel gezag is het soort gezag dat mensen verwerven door zich in te zetten voor de bestrijding van algemeen erkend onrecht, door te staan voor algemeen gedeelde hoge idealen.

• Formeel gezag ten slotte is een vorm van gezag die is verbonden met het bekleden van een positie of een ambt.

Transformatie
Wat laat dit zien? In elk geval niet dat gezag verdwijnt in onze cultuur. Wat we zien is een transformatie van gezag, niet het verdwijnen ervan.

Wat er in de afgelopen eeuwen is gebeurd, is dat vooral de formele vorm van gezag sterk onder druk is komen te staan. Deze vorm van gezag is opgekomen in samenlevingen die sterk hiërarchisch geordend waren. Aan het eind van de 18e eeuw is die samenleving gaan verdwijnen als gevolg van democratiseringsprocessen. In dat proces zitten bijna alle kerken nu, de rooms-katholieke evenzeer als de protestantse. Deze kerken hebben hun inrichting en structuren bepaald en vastgelegd toen de samenlevingen van Europa nog hiërarchisch waren.

Wat betekent dit voor de kerk? In onze tijd is nog wel degelijk ruimte voor formeel gezag, maar is dat veel sterker dan vroeger verbonden met natuurlijk en moreel gezag. Volgens mij hebben christenen nooit geloofd in een puur formeel en politiek ambtelijk gezag in de kerk. In onze tijd zullen we simpelweg weer meer moeten letten op gewone Bijbelse eisen voor ambtsdragers. Dat is volgens mij alleen maar winst en onze tijd heeft ons met de neus op die feiten gedrukt.

Macht
Ik sluit af met drie stellingen.

Iets met macht afdwingen, dat is geen gezag. Als je het zo bekijkt, moet er in de kerk wel heel veel ruimte zijn voor gezag. Immers, wat voor dwangmiddelen hebben we nu helemaal in de kerk? Dus elke keer als mensen iets doen of geloven wat een voorganger zegt, moet dat wel zijn op basis van zijn of haar gezag. En niet vanwege de macht die hij of zij heeft. Mijn eerste stelling is dus: hoe minder macht, hoe meer gezag. Daarom is de kerk pas echt een plaats waar we kunnen laten zien wat gezag is, zonder echte macht.

Angsten als vrees voor de hel en sociale controle hebben ongetwijfeld gezorgd voor heel veel homogeniteit en onmondigheid. Maar is dat nu gezag? Is dat wat we zien verdwijnen niet veeleer het afbrokkelen van macht? Zouden we - zeker als protestanten - niet gewoon heel blij moeten zijn als mensen mondiger worden en zelf de verantwoordelijkheid nemen voor hun heil?

Ongetwijfeld zullen er ook mensen afhaken, heel wat zelfs. Maar het zou ook kunnen betekenen dat er meer gelovigen opstaan die gaan voor de zaak, die hun zielenrust niet uitbesteden aan de predikant en die proberen volwassen om te gaan met God.

Maar, en dat is mijn tweede stelling: die volwassenheid betekent wel iets voor mensen in de kerk. Er is ook een andere groep onmondigen en die zijn veel moderner. Ik bedoel mensen die bij elke preek denken: „Ja, dat zeg je nu wel, maar…” Mensen die het altijd van zich afhouden, nooit zelf de Bijbel pakken, in gesprek gaan met medegelovigen of zelf de hartstocht voelen branden om God en hun naaste vurig lief te hebben.

Nou, dan bakt die dominee er niks van en wat dan nog? Je bent er toch zelf bij? Kom uit je luie kerkbank en doe wat! Maak slechte preken nooit een excuus om Jezus niet te volgen.

Bevrijding
Mijn derde stelling gaat nog een theologisch stapje dieper. Gezag veronderstelt vrijheid, afwezigheid van dwang. Ik denk dat gezag in de kerk alleen kan werken bij bevrijde mensen. De notie van de rechtvaardiging door het geloof is daarom fundamenteel als we het hebben over gezag in de kerk. Spreken over het gezag van het Woord en het gezag van de prediking veronderstelt dat predikers en hoorders hun angsten kennen en zich daarvan voortdurend laten bevrijden.

Wanneer je jezelf probeert te rechtvaardigen door je geweldige preken, door je kerkgang of door je intellectuele, cynische houding of juist door je volgzame gedrag, sta je altijd onder machten. De gereformeerde accenten op het gezag van het Woord, de prediking van het Woord Gods en dergelijke, veronderstellen de rechtvaardiging door het geloof. Zij veronderstellen een gemeente die wil groeien naar geestelijke mondigheid en ambtsdragers van wie het de grootste hartstocht is mensen onafhankelijk te maken van henzelf.

De auteur is gemeentestichter in Amsterdam en lector gemeenteopbouw aan de Christelijke Hogeschool Ede.