Voor veel Joden was het onmogelijk om bij de plechtigheid aanwezig te zijn. Zij wilden niet ongehoorzaam zijn aan het gebod de sabbat te heiligen, hoezeer zij zich ook betrokken voelden bij de gebeurtenissen die in Westerbork werden gememoreerd. De (is0(littekens van de mensenjacht door de nazi’s voelen zij nog dagelijks. Voor meer liberale joden, die de sabbat nauwelijks meer vieren, was het moment van herdenking minder of geen probleem. Zij kwamen gewoon.

Opvallend was dat in de discussie over het moment van herdenken geregeld het argument werd gehoord dat aan de datum niet viel te tornen en dat daarom de joden er maar voor moesten kiezen een keer hun geloofsverplichtingen te verzaken. „Dat kan best, als je maar wilt,” zei een aanwezige vrijdag bij de plechtigheid.

Die gedachtegang is niet uniek. Men kan hem eveneens horen als de jaarlijkse Dodenherdenking op zondag valt. Ook dan is er weinig begrip voor mensen die vanwege hun godsdienstige opvattingen bezwaar maken tegen het houden van de plechtigheid op de wekelijkse rustdag. Kies er een keer in de zes, zeven jaar ervoor om niet naar de kerk te gaan, maar naar het monument voor de gevallenen, is dan de raad van de organisatoren.

Dat reformatorische christenen de joodse opvatting over het onderhouden van de sabbat niet delen, is evident. Maar beide geloofsopvattingen botsen in dit soort kwesties op het moderne denken over godsdienst.

Zo’n gedachtegang is gestoeld op de veronderstelling dat godsdienst en geloof hobby’s zijn waaraan je om goede redenen even geen aandacht kunt geven. Ze ziet godsdienst niet als een allesomvattende levensvisie met verplichtingen. Zo kom je tot de redenering: de ene keer ga je op sabbat naar de synagoge of op zondag naar de kerk, de andere keer naar de winkel. Als er belangrijker evenementen zijn, dan laat je even je godsdienstige hobby voor hetgeen het is.

Voor overtuigde christenen en joden ligt dat echter niet zo. Buitenstaanders hebben in zeker opzicht gelijk dat het een keus is om die godsdienst aan (is0(

te hangen. Maar ze hebben ongelijk dat die keus vervolgens geen verplichtingen schept waar men niet onderuit kan - gesteld al dat men dat zou willen.(is2m(

Orthodoxe joden willen de sabbat onderhouden, maar zij kunnen ook niet anders. Christenen willen de zondag eerbiedigen, maar zij kunnen ook niet anders. Omdat zij ervan overtuigd zijn dat Gods gebod hen daartoe verplicht. Zij hebben beloofd zich aan Hem te onderwerpen, Zijn wetten te gehoorzamen, niet uit slaafse gehoorzaamheid maar uit liefde tot Zijn dienst. Wanneer zij een loopje zouden nemen met die regels, zouden zij hun geweten bezwaren. Daar ligt ten diepste de onoverbrugbare kloof tussen mensen die ernst maken met hun geloofsovertuiging en het moderne denken.