”Marias Lied in Luthers Deutung/Das Kommentar zum Magnifikat (Lk 1, 46b-55) aus den Jahren 1520/1521”
Auteur: Christoph Burger
Uitgeverij: Mohr Siebeck, Tübingen, 2007
ISBN 978 3 16 149066 8
Pagina’s: 210
Prijs: € 79,-.

Mijn eerste Lutherboek kreeg ik van mijn oudste tante toen ik nog op de middelbare school zat. Het was het mooie boek van A. G. Eggebeen over ”De hervormer van Wittenberg” en ik hield er de indruk aan over dat Luther een eenvoudige maar vrome monnik was geweest. Dat beeld veranderde toen ik erachter kwam dat Luther professor was, goed thuis was in de filosofie en zich met allerlei geleerdheden bezighield.

Inmiddels is mij, juist ook door Luther, duidelijk geworden dat deze twee, vroomheid en geleerdheid, bij elkaar gehouden moeten worden, maar ook bij elkaar horen. Dat maakt Luther zo aantrekkelijk en daarom blijft men hem uitgeven, vertalen, lezen en bestuderen. Dat evenwicht tussen geleerdheid en vroomheid maakt hem ook blijvend actueel voor de kerk en daarom is het goed dat de Duitse uitgeverij Metzler in Stuttgart stug doorgaat met de reprint van de wetenschappelijke uitgave van Luthers werken. En dat deskundigen zoals professor Christoph Burger van de Vrije Universiteit artikelen en boeken over hem publiceren.

Uitgeverij Metzler heeft ervoor gekozen het geheel van Luthers Werken in verschillende porties te laten verschijnen. De vijftien delen die onlangs verschenen, bevatten overwegend Bijbelcommentaren en disputaties over stellingen die door Luther als professor werden opgesteld. Disputaties waren discussies tussen studenten die deze stellingen verdedigden en aanvielen, opdat zij op deze wijze leerden denken en leerden hun standpunten op een goede wijze uiteen te zetten. Wie deze disputaties bekijkt, krijgt een indruk van het hoge niveau waarop predikanten destijds werden opgeleid. De reformatoren waren van mening dat het ambt van predikant dusdanig belangrijk was dat er een grondige academische opleiding voor nodig was. Kennis van de grondtalen, de bekwaamheid om zelfstandig een tekst te vertalen en uit te leggen, de intellectuele instelling om de leer op elk niveau te verdedigen, waren slechts enkele van de kwaliteiten die een predikant moest hebben.

Deze delen maken ook duidelijk dat waar de predikant was aangesteld om te preken, het accent in de opleiding daar op moest liggen en niet op het praktisch handelen in bijvoorbeeld het pastoraat. De in deze delen van de Weimarer Ausgabe verschenen disputaties laten echter wel zien dat de geleerdheid op de vroomheid, de prediking op het pastoraat gericht was.

Zorgvuldigheid
Hoe Luthers eigen opleiding is geweest, valt uit zijn commentaren op te maken. Natuurlijk gaat het daar allereerst om de theologie, zoals in de bekende commentaren op Genesis en Galaten, die nog vele schatten bevatten die nodig opgediept moeten worden. Luther komt uit een andere school dan Calvijn en dat is in deze commentaren merkbaar. Waar Calvijn heel dicht bij de tekst blijft, is Luther toch de man die vrij direct de boodschap uit de tekst haalt. Daarmee is Luther niet meteen minder zorgvuldig in de omgang met het Woord, maar zijn insteek is een andere. Het eigenlijke thema van de theologie, namelijk de God die rechtvaardigt en de mens die gerechtvaardigd moet worden, vindt Luther overal in de Schrift terug, ook daar waar het er volgens Calvijn niet direct staat.

De lectuur van Luthers verklaringen van de Bijbel is niet alleen spannend en interessant, maar ook stichtelijke en stimulerend. Je proeft bij hem de vreugde over het herontdekte Evangelie en het verlangen om dat aan de mensen door te geven. Dat is voor hem ook de ware theologie, omdat volgens Luther theologen geroepen zijn de ware vroomheid te bevorderen. Dan is academische kennis middel tot Godskennis.

Luther komt vanuit de middeleeuwse theologenopleiding naar de Bijbel, en dat betekent dat er nogal eens wat opmerkelijke allegorie gehanteerd wordt. Ondanks dat is Luthers commentaar vol van Gods weg met Abraham en wijst de reformator keer op keer op de rijkdom van de belofte en de rechtvaardiging door geloof alleen.

Nederigheid
Die boodschap komt ook terug in Luthers indrukwekkende uitleg van de Lofzang van Maria. Christoph Burger, hoogleraar kerkgeschiedenis aan de Vrije Universiteit en gerenommeerd Lutherkenner, schreef een prachtig boek over Luthers uitleg van het Magnificat. De plaats die Maria had gekregen, had ze mede te danken aan de uitleg van de lofzang dat haar nederigheid een verdienste was. Burger wijst op de uitleg in de middeleeuwse traditie, waar nederigheid voorwaarde voor de rechtvaardiging wordt. De ontdekking van Luther is dat er door God geen voorwaarden gesteld worden en dat nederigheid, boetvaardigheid en zondekennis vrucht van de rechtvaardiging zijn. Daarom verandert bij hem het beeld van Maria radicaal, omdat zij niet voorbeeld wordt van hoe ieder mens zich op Gods heil moet voorbereiden, maar voorbeeld wordt van hoe God zondige mensen in Zijn heilsplan inschakelt.

Een andere interpretatie die Luther afwijst is die van de radicalen uit zijn tijd, die zoals Thomas Müntzer Maria’s loflied sociaalkritisch uitlegden, alsof Gods heil alleen tot de armen komt. De belangrijkste boodschap van Luther is dat we bij Maria zien hoe alleen met de ogen van het geloof gezien kan worden wat God in het verborgene werkt. En zo maakt het werkende Woord Gods Maria tot moeder nog voordat het kind geboren is.

Burger loopt Luthers uitleg zorgvuldig langs en kan daarbij zijn eigen grote kennis van de middeleeuwse theologische wereld toepassen. Het boek is uitgegeven in het Duits, maar het zou mooi zijn als er ook een Nederlandse uitgave zou komen, want Burgers boek brengt vroomheid en geleerdheid zo bij elkaar dat men niet academisch geschoold hoeft te zijn om door dit werk onderwezen en gesticht te worden.