De luchtvaart bevindt zich in de ernstigste crisis in de geschiedenis. Vooral in de VS is de impact groot. Het recente nieuws uit de VS liegt er niet om. US Airways vraagt surseance van betaling aan, American Airlines ontslaat nog eens 7000 man personeel en United Airlines vecht tegen een faillissement. Al eerder zijn vele tienduizenden mensen op straat gezet. Het blijft tobben in de sector.

De luchtvaart is nu eenmaal een bedrijfstak met flinterdunne marges. Dat wreekt zich op het moment dat de economie inzakt of dat zich oorlogen of aanslagen aandienen. En als het misgaat, gaat het ook heel hard mis. „Als er op elke vlucht drie passagiers minder meevliegen, elk ticket 5 euro minder opbrengt en de kosten 2 procent hoger uitvallen dan begroot, is de hele winst weg”, zo legde Lufthansa-directeur verkoop Thierry Antinori eens uit.

Verliezen
De crisis slaat wereldwijd om zich heen. De internationale organisatie voor burgerluchtvaart, IATA, meldt dat de 280 aangesloten maatschappijen vorig jaar een gezamenlijk verlies van ongeveer 12 miljard dollar hebben geleden. Het passagiersaantal daalde internationaal ten opzichte van het jaar ervoor met 2,2 procent tot 1,35 miljard. Het vrachtvervoer, dat in omzet een kwart van het reizigersverkeer bedraagt, is met maar liefst 6,9 procent geslonken. De IATA is somber. „De sterke daling van vracht- en passagiersverkeer en de verhoogde verzekerings- en beveiligingskosten veroorzaakten een financiële ineenstorting.”

De 12 miljard dollar verlies is voor 7 miljard dollar geleden door de vijf grote Amerikaanse maatschappijen. Ondanks drastische bezuinigingsrondes en massaontslagen becijfert zakenbank JP Morgan het verlies voor dit jaar nog op 4,7 miljard dollar. De luchtvaartmarkt is in de VS met 20 tot 30 procent ingezakt. In de States dringt het besef pijnlijk duidelijk door dat de aanslagen niet zijn te vergelijken met de Golfoorlog.

Europa
Opmerkelijk is dat in Europa de gevolgen van de aanslagen langzaam lijken weg te ebben. Met stringente bezuinigingen, capaciteitsreductie en het schrappen van banen weten de meeste maatschappijen zich inmiddels redelijk te herstellen. De klappen voor Lufthansa, Air France, British Airways en KLM blijken aanmerkelijk minder hard te zijn aangekomen dan in de VS. De meeste luchtvaartmaatschappijen verwachten volgend jaar voorzichtig weer winst te boeken.

De twee luchtvaartmarkten zijn ook niet te vergelijken. Europese maatschappijen halen, in tegenstelling tot hun Amerikaanse collega’s, soms de helft van hun omzet uit vrachtvervoer. Ook al zijn de vervoercijfers voor vracht gedaald, toch komen de consequenties in dit segment minder hard aan. Post en pakketten zijn nu eenmaal niet gevoelig voor vliegangst.

De aanslagen hebben verschillende gevolgen voor de internationale luchtvaartsector. Analisten wijzen erop dat de houding tegenover de luchtvaart fundamenteel is gewijzigd, vooral in de VS. Politici zijn ervan overtuigd dat de veiligheid in de luchtvaart onmogelijk alleen een taak van particuliere bedrijven kan zijn. „De luchtvaart kent risico’s die alleen door nationale overheden te dekken zijn. De kosten van een vliegtuig dat zich in een flatgebouw boort, kan geen enkel bedrijf dragen”, aldus een analist.

De politieke opvattingen over privatisering van de luchtvaartbranche is daarmee 180 graden gedraaid. De overtuiging dat de luchtvaart geen normale bedrijfstak is, kost de overheden miljarden. De VS hebben na 11 september een speciale overheidsdienst ingesteld, de Air Transportation Stabilisation Board (ATSB), om noodlijdende luchtvaartmaatschappijen bij te springen, op het gevaar af dat de overheid verliesgevende bedrijven in de lucht houdt.

Samenwerking
Een ander gevolg van de aanhoudende malaise in de luchtvaart is de stroomversnelling waarin de samenwerking tussen de spelers in de sector is terechtgekomen. De langzaam in gang gezette consolidatie krijgt een onverwachte impuls. Twee weken geleden kondigden de drie Amerikaanse maatschappijen Continental, Delta en Northwest een monsterverbond aan. De drie willen hun commerciële krachten voor tien jaar bundelen.

De aangekondigde samenwerking in de VS heeft verstrekkende gevolgen in Europa. Continental en Northwest werken nauw samen met KLM, Delta is partner van Air France. De krachtenbundeling in de VS drijft de twee Europese maatschappijen naar elkaar toe.

„Het maakt de verkennende gesprekken tussen KLM en Air France een stuk interessanter”, aldus KLM-woordvoerder Bart Koster. „Samenwerking van Delta met de Amerikaanse partners van KLM maakt onze gesprekken met Air France toch meer voor de hand liggend. Bijvoorbeeld op het punt van de transatlantische vluchten hoeven we niet vechtend over straat om partners te zoeken. Die hebben we al.” Een alliantie KLM-Air France lijkt daarmee een kwestie van tijd.

In de luchtvaart tekenen zich daarmee drie grote luchtvaartallianties af. United Airlines met Lufthansa; vervolgens Delta, Continental, Northwest met KLM en Air France; en als derde American Airlines met British Airways. „Een logische ontwikkeling”, zegt KLM. Toch gelden de Britten al jaren als de gedoodverfde kandidaat voor KLM. Woordvoerder Koster benadrukt dan ook dat de gesprekken met British Airways gewoon doorgaan. Want toestemming voor een alliantie Air France-KLM is er nog niet.

Ook al is de impact van de aanslagen nog zo groot, de misère bij maatschappijen is niet alleen op het conto van Bin Laden en consorten te schrijven. De luchtvaart kampte ook voor 11 september met grote problemen. Ondanks een structurele overcapaciteit van 15 procent in de VS bleven de luchtvaartmaatschappijen gemiddeld met 3 procent per jaar groeien. „De aanslagen maakten een slechte situatie nog slechter”, schreef het Britse blad The Economist. „Ze hebben versneld wat toch al stond te gebeuren.”