Christopher J. Arnzen, directeur van de christelijke radiozender The Great Debate in New York, is zelfs pessimistisch. „Ik geloof niet dat het geestelijke klimaat van New York is veranderd, het is zelfs verhard. Hoewel het zeer indrukwekkend was te zien hoe de New Yorkers, die vaak gestereotypeerd worden als onvriendelijk, ruw, vulgair en egoïstisch, nu heroïsch en onbaatzuchtig tegemoetkwamen aan de lichamelijke en financiële behoeften van de nabestaanden van de slachtoffers. Maar de geestelijke reactie op de catastrofe was voor mij zeer ontmoedigend.”

De aanslagen hebben aan de geestelijke toestand van New York volgens hem niets veranderd. Dat vindt ook ds. Steve Schlissel uit New York (Brooklyn). „De term ”God bless America” is nog steeds een slogan die alles moet dekken. Het is een gebed aan een onbekende God geworden in plaats van een ootmoedige smeekbede aan Jezus Christus, op Wie Amerika’s wetten werkelijk zijn gegrond.”

Opleving voorbij
In de eerste weken na de terroristische aanslagen van 11 september was er duidelijk een opleving van het kerkbezoek te zien, maar die is alweer voorbij. Alleen in New York, waar het verdriet veel langer en intenser voortleefde dan elders in Amerika, hield de opleving langer aan. Bekend voorbeeld is de Redeemer Presbyterian Church in Manhattan, die sinds de aanslagen ruim 800 leden erbij heeft gekregen. Maar deze kerk behoorde daarvoor al tot de snelle groeiers in hartje Manhattan.

Sommige evangelisten, onder wie Billy Grahams zoon Franklin, dachten dat er in de samenleving sprake zou zijn van een permanente ommekeer. Uit onderzoek van Gallup van enkele maanden geleden blijkt dat echter niet. De laatste jaren gaat gemiddeld 41 procent van de Amerikaanse bevolking naar de kerk. In de eerste weken na de aanslagen was dat 47 procent, maar begin november stond de wijzer op 42 procent, aldus Gallup.

Christopher Arnzen wijst erop dat de opleving van het kerkbezoek slechts tijdelijk was, en feitelijk grotendeels beperkt bleef tot de eerste zondag na de aanslagen. „Dat verbaast me ook niet. De meerderheid van de evangelische gemeenschap in New York gaf weinig reden voor de verlorenen onder ons om tot Christus als de enige schuilplaats te vluchten. De platitudes die de kerken boden, konden ook heel gemakkelijk gevonden worden op wenskaarten in de plaatselijke kaarten- en cadeauwinkel.”

Volgens Arnzen is vooral de reactie van de conservatieve evangelicalen teleurstellend. „We hadden van de liberale christenen verwacht dat ze natuurlijk snel het accent zouden leggen op de goedheid van de mens gedurende de gebeurtenissen na de aanslagen. We waren daarom ook niet verbaasd te zien hoe het religieuze element vorm kreeg in allerlei oecumenische bijeenkomsten die bezocht werden door heidenen, pseudo-christenen en zelfs vijanden van Christus. Maar het ergste is dat zogeheten conservatieve evangelicalen niet veel verschilden in hun reacties. Het was zeer zeldzaam te horen van een evangelicaal, zelfs in de christelijke media, dat de aanslagen een reden zou kunnen zijn om zich te bekeren. Het was verbijsterend te zien dat de grote massa van evangelische retoriek na de rampen geheel leeg was van de gedachte van de slechtheid van de mens, onze levensbehoefte aan werkelijke bekering en besef van Gods heilige en rechtvaardige toorn.”

De meeste conservatieve evangelicalen wilden volgens Arnzen niets meer dan in de pas lopen met de godsdienstige liberalen in hun slaan op de trom van ”God is liefde”. „Ze veroordeelden iedereen die de term van oordeel of kastijding wilde noemen. Zelfs veel fervente fundamentalisten verklaarden hartstochtelijk dat God niets te maken had met deze gebeurtenissen. Het is geen wonder dat deze afschuwelijke ramp in Amerika, die ons allen op de knieën had moeten brengen, nu ons hart alleen maar met meer trots heeft vervuld: wij als New Yorkers zijn toch zo geweldig, liefdadig, bewogen en tolerant, niet zoals de religieuze fanatici die ons hebben aangevallen.”

Meer openheid
Deze mening wordt niet gedeeld door ds. K. Daniel Stolzfus. Hij bezoekt dagelijks met de Relief Bus, een omgebouwde schoolbus, armen en aan lagerwal geraakten in New York. Hij ziet wel een opmerkelijke belangstelling voor het religieuze. „De tragedie van 11 september trof de hele wereld. Iedereen was geschokt bij het zien van een dergelijke concentratie van kwaad gericht tegen onschuldige burgers”, zegt hij. „Direct zwaaiden de kerkdeuren open voor gebed en de kerkenbanken waren gevuld. Nu keert het kerkbezoek weer terug naar normale proporties. Maar er lijkt uiteindelijk toch winst te zijn. Het ziet ernaar uit dat in het zoektocht naar het gewone leven de kerk toch weer een vaste plaats heeft gekregen, als iets wat voorheen aan de kant gezet werd.”

Volgens ds. Stolzfus hebben de gebeurtenissen van 11 september een grote invloed gehad op de geestelijke interesse van mensen. Hij meet dat af aan zijn doelgroep, de aan lagerwal geraakten. Onderzoek wijst volgens Stolzfus uit dat 57 procent van deze groep meer gebeden heeft; 36 procent is meer in de Bijbel gaan lezen, 27 procent heeft de kerk vaker van binnen gezien en 10 procent heeft meer hulp van een kerk gezocht. „Degenen die aan de rand van het economische en maatschappelijke leven terecht zijn gekomen, schijnen het meest open te zijn over de geestelijke dimensie van hun leven.”

Positief
Ds. J. Thomas Liddle, voorzitter van de Collegiate Church Corporation Consistory, ziet ook de positieve aspecten overheersen. „De afschuwelijke gebeurtenissen van 11 september in New York hebben een diep geestelijk en psychologisch effect gehad op al degenen die in de metropool werken. In geestelijk opzicht zochten grote aantallen mensen na de gebeurtenissen direct troost en kracht binnen de vele en gevarieerde godsdienstige instellingen in de stad. Ze wilden in het reine komen met deze kwade daden. In hun poging de fundamentele goedheid van de mensheid opnieuw te bevestigen, hebben velen de speciale godsdienstige bijeenkomsten bezocht, ook de reguliere kerkdiensten. Het frequentere kerkbezoek is weliswaar teruggevallen, maar ligt nog steeds hoger dan voor 11 september.”

Ds. Liddle ziet verder een toename van gevoelens van liefde, respect en meelevendheid bij New Yorkers, zoals dat tot uiting komt in een vriendelijker houding ten opzichte van vreemdelingen en in het afstaan van een zitplaats in de drukke metro. „Die instelling blijkt ook uit een diep respect en bewondering voor de brandweer, de politieagenten en andere hulpverleners die omkwamen tijdens de brand en de instorting van de Twin Towers, juist toen zij anderen wilden redden. We zijn allen geestelijke broeders en zusters geworden. Hoewel de publieke zichtbaarheid van dit gevoelen misschien iets op de achtergrond is gekomen, is het toch een onmiskenbaar onderdeel van onze geestelijk levensinstelling geworden.”

Ground Zero
Rond het terrein van Ground Zero wordt hard gewerkt aan de voorbereiding voor de herdenkingsplechtigheden. Op 11 september zal de herdenkingsdienst ’s morgens om 8.46 uur precies beginnen, het moment waarop het eerste vliegtuig de eerste toren raakte. De dienst wordt om 10.29 uur beëindigd, het tijdstip waarop de tweede toren van het World Trade Center in elkaar stortte. De burgemeester van New York, Michael Bloomberg, heeft alle kerken ertoe opgeroepen op dat moment hun klokken te luiden. Veel hoogwaardigheidsbekleders zullen bij de plechtigheid aanwezig zijn. De Anglicaanse Kerk wordt vertegenwoordigd door aartsbisschop George Carey.

Na de dienst zullen alle familieleden van de slachtoffers uitgenodigd worden naar het laagste stuk in Ground Zero te gaan. Zij zullen een roos meenemen en die daar in een vaas zetten. Tijdens de herdenkingsplechtigheid, waarbij ook president Bush aanwezig zal zijn, worden de namen opgelezen van degenen die bij de aanslagen op het WTC zijn omgekomen.

Seculiere natie
De baptistenpredikant Norman Coe zegt nooit te hebben verwacht dat de Amerikanen religieuzer zouden worden sinds het land in oorlog is met landen die het terrorisme steunen. „Externe factoren, zoals de aanslag op het World Trade Center, brengen ons misschien in beweging, maar veranderen niet noodzakelijkerwijs ons innerlijk.”

Hoe het oude Amerikaanse gevoel van een seculiere natie te zijn weer de kop opsteekt, blijkt uit de opmars van juist het seculiere denken. Atheïsten, agnostici en humanisten uit de hele Verenigde Staten zullen op 22 november een mars op Washington organiseren. Doel is een protestgeluid te laten horen tegen wat zij beschouwen als de groeiende invloed van religie op de cultuur en de regering van Amerika, vooral na de terroristische aanslagen van 11 september.

„We willen de VS weer opeisen als een seculiere natie”, zegt Katherine Bourdonnay, woordvoerster van de Council for Secular Humanists (Raad voor Seculiere Humanisten). „We voelen dat we steeds verder de kant van een religieuze staat opgaan. En hoewel de Verenigde Staten veel godsdienstige wortels hebben, zijn ze toch gesticht als een seculiere natie, met een duidelijke scheiding tussen kerk en staat.” Volgens het Centrum voor Amerikaanse Atheïsten wordt de mars de eerste in haar soort in Washington. „Groeperingen van elke ideologische kleur -zwarten, homo’s, zelfs de Promise Keepers- hebben eerder hun stem laten horen en zo een plaats aan tafel opgeëist. Nu is het onze beurt.”

Meer sociaal gevoel
Amerika, en dus ook New York, blijft een dualistisch beeld vertonen in de reactie op de aanslagen. Veel hernieuwde religiositeit die sindsdien is ontstaan, neemt de vorm aan van een grotere sociale betrokkenheid. Een willekeurige hulpverlener die christen is geworden, zegt: „Nu zie ik hoe God kwade dingen kan gebruiken om andere mensen te helpen. Ik leefde voor de aanslagen van 11 september zo zelfverzekerd dat ik geen enkel idee van God had.”

Dan Schader, aalmoezenier bij de politie en predikant van de Calvary Assembly of God in Manhattan, zegt dat de weerstand tegen het Evangelie is afgenomen. „Mensen realiseren zich nu dat ze bij de dag leven. Er is geen zekerheid over morgen. Het leven is kwetsbaar geworden.”

Jeremy Del Rio, uitvoerend directeur van de Northeast Clergy Group, een groep van 250 predikanten die verbonden is aan de Ground Zero Task Force, heeft hoop op een geestelijk herstel van de stad op lange termijn. „God is in staat uit het kwade het goede voort te brengen. Hij kan uit de as van de vernietiging een hernieuwde schoonheid laten opkomen. Ondanks al de vreselijke gebeurtenissen en de vernietiging van mensenlevens, heeft God de 11e september gebruikt om de kerk van New York nieuw leven in te blazen. Het antwoord van de kerkelijke leiders op de aanslagen geeft ons reden om te hopen dat er nieuwe dag van opwekking gloort.”

Ds. Kirk Vanderswaagh, predikant van een behoudende gereformeerde kerk in Manhattan, slechts drie metrostations van Ground Zero verwijderd, is voorzichtiger in zijn oordeel. „Toen de aanslagen van 11 september een feit waren, was de naam van God op ieders lippen. Er werden talloze diensten en bijeenkomsten georganiseerd, met emotionele uitroepen van ”God bless America”. Deze vervingen de slogan ”Breng me naar de balspelen”, die gedurende de honkbalcompetities in die tijd vaak gehoord werden.

Veel van die vurigheid is weliswaar verdwenen, maar in de harten van velen leeft toch een stille hoop dat er een God is Die mensen wil zegenen en beschermen. Ik denk dat dit komt door een gevoel van kwetsbaarheid dat door de aanslagen is teweeggebracht. New York City is ondanks alle koortsachtigheid en anonimiteit toch een erg sociale plek voor degenen die hier wonen. Voor allen van ons die hier wonen, werken of hun gezinnen grootbrengen, bestaat er een onuitgesproken sociaal contract: het respecteren van de ruimte van anderen en de erkenning van de uitdaging om die levensruimte te handhaven. Het is een kwetsbaar contract, maar ik geloof dat het er is.”

Volgens ds. Vanderswaagh hebben de aanslagen van 11 september dat collectieve gevoel wel ernstig beschadigd. „Ik geloof dat het verlangen van velen is dat er iets, of Iemand, God, is Die deze zaken opnieuw wil rechtzetten en de kwetsbare vrede wil herstellen. Er is ondanks de terugloop van het kerkbezoek nog steeds een bereidheid om over God te denken. Ik kan nu gemakkelijker met mijn buren over God spreken dan vóór 11 september. Dit heeft niet geresulteerd in diepe en duidelijke gesprekken over Christus, maar het is toch een opmerkelijke verandering.”