Jeltsins overlijden heeft voor mij een extra bijzondere betekenis. Zijn opkomst viel samen met mijn eerste lange verblijven in Rusland eind jaren tachtig. Bovendien was ik tijdens mijn Moskouse correspondentschap in de jaren negentig ooggetuige van zijn presidentschap en zijn uiteindelijke aftreden op oudejaarsdag 1999.Zijn overlijden betekent de definitieve afsluiting van een unieke periode in de Russische historie. Voor het eerst in de geschiedenis koos de Russische bevolking zelf een leider die niet de zegen had van de heersende autoriteiten. Het optimisme dat gepaard ging met de opkomst van Boris Jeltsins was overweldigend, zijn populariteit was breed en oprecht.

Voor veel Russen was hij het ultieme symbool voor hoop op verandering. Mede daarom was de teleurstelling zo groot toen in de loop van de jaren negentig naast de vele positieve veranderingen zich ook een groot aantal negatieve gevolgen openbaarden. Voor velen veranderde de held van weleer in de grootste zondebok van het land. De snel toegenomen criminaliteit, economische ongelijkheid en politieke chaos zouden allemaal rechtstreeks aan Jeltsins persoon te wijten zijn.

Tanks
Uiteraard valt er veel terechte kritiek op Jeltsin te uiten. Was het nodig om in september 1993 het parlement met tanks en veel bloedvergieten uit het Witte Huis te jagen? Waarom gaf hij in december 1994 het leger de vrije hand in de afvallige deelrepubliek Tsjetsjenië? En kon hij gedurende de tweede helft van de jaren negentig niet meer afstand nemen van een aantal zeer corrupte oligarchen die hem aan een tweede presidentstermijn hadden geholpen?

Tegelijkertijd dient zich de vraag aan wat de alternatieven waren: wat zou er zijn gebeurd als de openlijke xenofobe roodbruine oppositie in 1993 de macht had gegrepen? Hoe moest het al jaren durende Tsjetsjeense conflict dan wel worden opgelost? En wat zou er gebeurd zijn als Jeltsin tijdens de presidentsverkiezingen van 1996 niet de steun had gekregen van oligarchen en dus de communisten weer aan de macht waren gekomen?

Ik wil hiermee Jeltsins falende optreden niet rechtvaardigen. Wel vind ik het belangrijk stil te staan bij de zeer complexe politieke, economische en maatschappelijke situatie waarin Rusland zich bevond na de val van het communisme begin jaren negentig. Het is goed ons te realiseren hoever Rusland toen was verwijderd van westerse democratische tradities. Hierdoor was het reëel dat het land in de kortste keren zou terugkeren naar een autoritaire dictatuur. Ook de kans op een Joegoslaviëscenario -het bloedig uit elkaar vallen van Rusland in een groot aantal kleinere staten- was zeer wel aanwezig.

Garant
Desalniettemin is Jeltsin erin geslaagd burgerlijke vrijheden, zoals vrijheid van meningsuiting, persvrijheid en politieke organisatie, tot aan zijn aftreden eind 1999 tot op redelijke hoogte te garanderen. Ook is het land niet ten prooi gevallen aan een bloedige burgeroorlog op Joegoslavische schaal, waarmee ik uiteraard niet de Tsjetsjeense oorlog wil bagatelliseren.

De ervaringen tijdens mijn eerste verblijven in Rusland geven een aardig beeld over van hoe ver Rusland moest komen toen Jeltsin een gooi deed naar de macht. De communistische partij had het toen nog grotendeels voor het zeggen in het land. Afwijkende geluiden werden geïsoleerd en met zo min mogelijk ophef afgevoerd en verzwegen. De communistische elite bepaalde ook nog in grote mate met wie buitenlandse bezoekers in contact konden treden. Uiteraard betrof dit voornamelijk aan het Kremlin getrouwe instituties en ingezetenen. Hierdoor werd ik bijvoorbeeld met alle egards ontvangen bij de Pravda.

Maar door andere contacten gelukte het me ook bezoeken te brengen aan het groeiende aantal bijeenkomsten van de niet-communistische oppositie, waarvan de dissident Andrej Sacharov en de voormalige Moskouse partijbaas Boris Jeltsin de belangrijkste kopstukken waren. Naast politieke eisen, zoals de invoering van een parlementaire democratie, vroegen ze ook om alle archieven te openen om te weten wat er nu eigenlijk allemaal is gebeurd sinds het aantreden van de communistische machthebbers zeventig jaar eerder. Hoewel dergelijke bijeenkomsten op grote schaal plaats hadden en veel mensen trokken, was aanvankelijk hierover vrijwel niets in de Sovjetmedia terug te vinden.

Als ik hierover met mijn formele Russische contacten sprak -studenten die lid waren van de communistische jongerenorganisatie Komsomol- reageerden ze heftig. Ze bestempelden de deelnemers van dergelijke bijeenkomsten als fascisten en hun leiders als gevaarlijke populisten aan wie vooral geen aandacht moest worden geschonken. Tegelijkertijd hingen ze me vol met speldjes van Lenin en deelden ze boekjes uit met de belangrijkste uitspraken van partijleider Michaïl Gorbatsjov over communistische staatshervormingen.

Vrije verkiezingen
Toch zou het aantal deelnemers aan dergelijke oppositiebijeenkomsten al snel explosief toenemen. Met name Jeltsin pleitte openlijk voor volledige politieke en burgerlijke vrijheden en de afschaffing van het communistische systeem. De ’fascist’ Jeltsin groeide hierdoor in korte tijd uit tot een ware volksheld en tijdens de eerste vrije presidentsverkiezingen ooit werd hij tot president van Rusland gekozen. Direct na de mislukte staatsgreep tegen Gorbatsjov in 1991 ontmantelde Jeltsin het communistische systeem.

Twee jaar later voerde hij een grondwet in waarin voor het eerst in de Russische geschiedenis burgerlijke vrijheden als vrijheid van meningsuiting en politieke organisatie nadrukkelijk waren opgenomen. Dat was vijf jaar daarvoor nog absoluut ondenkbaar geweest, zelfs discussies hierover werden steevast als fascistisch en staatsondermijnend bestempeld. Inmiddels staan deze burgerlijke vrijheden in Rusland weer op de tocht en valt er voor de Rus een stuk minder te kiezen dan tijdens Jeltsins aantreden als president begin jaren negentig.

De auteur was vele jaren correspondent in Moskou voor het RD en schreef hierover het boek ”’Van onze correspondent. Standplaats Moskou”.