Er gaat in onze samenleving iets fundamenteel fout op een aantal punten. We zijn ontzettend eenzaam. Er is sprake van een dogmatische zekerheid dat wij alles in de hand hebben. Als die zekerheid ons bij de passieve levensfase in ziekte of ouderdom ontvalt, beschouwen we die levensfase als zinloos. We hebben nauwelijks echte aandacht voor onze leefomgeving en daardoor kunnen mensen en dingen slecht gedijen. Bovendien maken we van het begrip barmhartigheid een karikatuur. Natuurlijk zoek je in de passieve levensfase dan de dood.Vanwege dit cultuurprobleem geef ik enkele cultuur-ethische overwegingen en suggesties met het oog op het coalitieakkoord.

De regeringsverklaring stelt als vierde peiler voor beleid dat het sociaal niet verantwoord is dat mensen buiten de samenleving staan. Tegenover sociale samenhang staat eenzaamheid. Eenzaamheid is een levensbedreigend aspect. Dat vraagt om de in het coalitieakkoord bepleite verbetering en versterking van mantelzorg, inzet van vrijwilligers en palliatieve ondersteuning: ondersteunen en doordenken in toekomstperspectief. Palliatieve zorg vraagt niet alleen aandacht voor lichamelijke, maar ook voor spirituele aspecten. Bovendien is het geen antwoord op levensmoeheid die een andere aanpak vraagt. Dit perspectief betreft niet de zingéving aan het leven van betrokkene, maar is gericht op de zinerváring bij dat leven.

Zinloosheid
Omdat de problematiek dieper reikt, moet ik ook ingaan op het begrip zinloosheid. Bij ”zin” in zinloos gaat het om zin als betekenis en nut (Heidelbergse Catechismus antwoord 1). Nog maar betrekkelijk kort gebruiken we het woord zinloos om aan te duiden dat iets geen nut of geen betekenis heeft. Wat zinloos is, kunnen we uit een oogpunt van doelmatigheid achterwege laten. De kwalificatie zinloos is misschien daarom zo geliefd, omdat daarin een oordeel wordt uitgesproken dat definitief klinkt en waaraan we ons verder zonder meer kunnen houden.

Dit woord past in ons huidige spraakgebruik. Daarin geldt als vanzelfsprekend dat wij alles wat we doen vrijwillig doen en dat we daarmee bovendien een eigen doel willen bereiken. We hebben de illusie dat ons hele bestaan een actieve onderneming is. Bovendien zijn we ervan overtuigd dat mensen rationele wezens zijn. Dan ontstaat de dogmatische zekerheid dat wij alles wat ons overkomt in de hand hebben. De zekerheid ook dat wij heer en meester zijn over zelfs onze goeddeels of geheel passieve levensfase in ziekte of ouderdom.

Dit alles maakt het mensen onmogelijk de zin van hun bestaan anders te zien dan als een uitvoering van hun eigen plan. Wij lijken te vergeten dat ons ook iets kan overkomen waardoor we ons doel níét kunnen bereiken. Dit vraagt om een ethiek van de passiviteit: er zijn zaken die zich onttrekken aan onze activiteit, die we niet kunnen veranderen, die we moeten uithouden. Het gaat om het begrijpen wat het betekent ziek te zijn, pijn te lijden, een onvervuld verlangen te hebben, om het blijven zoeken naar wat het leven de moeite waard maakt vanuit het perspectief van het leven als geheel.

Wanneer dit zicht ontbreekt, ontstaan levensvragen. Deze vragen winnen in onze samenleving steeds meer veld. Het front verschuift van vragen rondom de euthanasiepraktijk naar vragen rondom de klaar-met-levenproblematiek. De NVVE (Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde) constateert uit onderzoek dat voor tallozen het verlies van persoonlijke waardigheid, de aftakeling en de ontluistering belangrijke redenen vormen om te willen sterven. Daarom wil de NVVE voor stervenshulp aan oude mensen die niet echt ziek zijn, het ”waardigheidscriterium” introduceren: het onomkeerbaar verlies van persoonlijke waardigheid. De Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding wordt in het voorjaar van 2007 geëvalueerd. Ik vraag daarvoor uw bijzondere aandacht.

Barmhartigheid
Barmhartigheid is praktijk geworden liefde (Luk. 10:25-38). Bij de hedendaagse mens lijkt er een merkwaardige allergie te bestaan tegen alles wat maar op afhankelijkheid lijkt en een inbreuk betekent op de autonomie van het persoonlijke bestaan. De hedendaagse afkeer van het oude woord barmhartigheid is dus allemaal stampvoeterij van verwende mensen. Onlangs verscheen een opmerkelijk rapport van het SCP. Van alle Europeanen kunnen wij beschikken over het grootste informele netwerk (zoals mantelzorg). Het is frappant dat het gebruik ervan in ons land echter het laagst is. Dit geeft te denken. Wil de Nederlander anno 2007 nog hulp van een ander ontvangen? Wat zegt dat over kwetsbaarheid en afhankelijkheid?

Alleen in het alleruiterste geval kunnen we nog aan barmhartigheid denken. En dat alleruiterste is dan de voltrekking van euthanasie: de laatste illusie nog zelfstandig te beslissen. Voor de uitvoering ervan zijn we overigens afhankelijk van anderen. En is euthanasie wel een daad van barmhartigheid? Het heet dan dat iemand uit zijn lijden wordt verlost. Maar die iemand wordt door zijn keus een niemand: hij overleeft zijn verlossing niet. Dan is er alleen maar sprake van de dubieuze barmhartigheid van een ’genadeschot’.

Er is geen rechtvaardige staatsvorm die de caritas of aandachtige dienst van de liefde ofwel barmhartigheid overbodig zou kunnen maken. Zorg treffen we aan als een elementair verschijnsel van het ecosysteem waarvan wij deel uitmaken, als een natuurlijke behoefte. Maken we die overbodig, dan vernietigen we de leefbaarheid van het leven, omdat we de mens als specifiek menselijk afschaffen.

Debat
Ik concludeer. Of het nu gaat om de gerichtheid op zinervaring, op aandacht of op de werken van barmhartigheid: ze zijn vlees en bloed geworden in Jezus Christus. Er bestaat geen rechtvaardige staatsvorm die barmhartigheid overbodig zou kunnen maken. Daarom roep ik de ChristenUnie op de door mij geschetste denklijn ook uit te dragen. Durf het debat over deze onderwerpen aan te gaan. Benoem het cultuurprobleem waarmee we te maken hebben. Wij zijn ten allen tijde bereid jullie in dat debat -en bij de voorbereiding daarvan- te steunen.

De auteur is directeur van de Nederlandse Patiënten Vereniging (NPV).