De toenmalige minister van Economische Zaken, Wijers, vond het een van zijn grotere prestaties: de nieuwe Mededingingswet, die hij in 1997 door de Tweede Kamer sleepte en die een jaar later van kracht werd. De nieuwe wet verbood ondernemers in heldere bewoordingen onderling afspraken te maken over prijzen of marktverdeling. Een nieuw op te richten orgaan, de Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa), zou op de naleving van die wet scherp gaan toezien. Om krachtig op te kunnen treden, kreeg de NMa de bevoegdheid boetes tot 10 procent van de omzet van een bedrijf op te leggen.

Na vier dagen van openbare verhoren door de commissie-Vos ontstaat het beeld dat de NMa, als het om de bouwsector gaat, de afgelopen jaren heel wat steken heeft laten vallen. Weliswaar was het orgaan direct bij zijn oprichting al van plan beschutte sectors zoals de bouw stevig te gaan aanpakken, maar op de een of andere manier is daar nooit van gekomen. Hoe dat kan, is een van de boeiende vragen waarop de commissie-Vos een antwoord moet vinden.

Een van de verklaringen is dat er relatief weinig klachten zijn ingediend. Ambtenaar Meijer van de Rijksgebouwendienst, verantwoordelijk voor de aanbesteding van jeugdgevangenis De Doggershoek in Den Helder, gaf vorige week voor de commissie-Vos toe dat hij bij die aanbesteding -achteraf bezien- beter de NMa had kunnen inlichten. Maar hij had het niet gedaan. Ook dijkgraaf Schaap, betrokken bij de aanbesteding van de waterkering Kampen, erkende deze week dat het beter was geweest als hij de NMa op de hoogte had gesteld. Maar hij had daarvoor niet gekozen.

Een tweede verklaring is dat het voor de NMa moeilijk is om fraude met harde feiten te bewijzen. Tien opdrachtgevers dienden de afgelopen vier jaar een klacht in over vermoedens van deals tussen aannemers. In geen van de gevallen lukte het de NMa echter een juridisch sluitend bewijs te vinden dat bouwondernemingen de Mededingingswet schonden.

Dat vinden van sluitend bewijs is blijkbaar heel moeilijk. Indirecte bewijzen, zogenaamde ”smoking guns”, zijn veelal onvoldoende. Als uit werkagenda’s blijkt dat mensen op een bepaalde dag op dezelfde plek zaten, en kort daarna een offerte voor een project deden uitgaan, mag je aannemen dat er sprake is geweest van een verboden voorvergadering. Maar volstrekt zeker is het niet.

Veel beter is daarom het bewijs dat aangevoerd wordt door zogenaamde klokkenluiders. De NMa heeft daar ook een mooie regeling voor. Als een bedrijf dat zelf heeft meegedaan aan kartelvorming met belangrijke bewijzen komt, heeft het recht op een clementieregeling. Was deze regeling in het bedrijfsleven misschien onvoldoende bekend? Of hadden ondernemers er geen vertrouwen in?

Toch kan de NMa zich achter al deze verklaringen niet verschuilen. De openbare verhoren door de parlementaire enquêtecommissie doen vermoeden dat er ook bij dit orgaan zelf van alles mis is. Zo werden de weinige klokkenluiders díe er waren, soms weinig serieus genomen. Directiesecretaresse Van Gelder van het installatiebedrijf Unica belde de NMa met de mededeling dat zij belangrijke informatie had over verboden prijsafspraken in haar branche. Ze werd door de NMa, die beschikt over zo’n 300 medewerkers, niet eens teruggebeld.

Ander voorbeeld: oud-directeur Bos van Koop Tjuchem kwam met zijn schaduwboekhouding anderhalf jaar lang, noch bij het OM noch bij de NMa, een stap verder. Pas toen Bos zijn multomappen in het tv-programma Zembla toonde, startte de NMa een breder opgezet onderzoek naar kartelvorming in de bouw. Als een slak die, van buitenaf geprikkeld, plotseling in een raceauto springt.

Belangrijk is verder dat het slechte functioneren van de kartelpolitie niet beperkt blijft tot enkele opstartjaren na 1998. Het orgaan mag dan sinds juni een kliklijn hebben geopend die inmiddels zo’n tachtig reacties heeft opgeleverd, die prestatie neemt niet weg dat ook vandaag de dag de NMa soms nog uiterst traag reageert. Alle commotie in de Nederlandse bouwwereld, veroorzaakt door de parlementaire enquête, ten spijt.

Dat bleek ook vandaag weer, toen de commissie-Vos zich boog over de aanbesteding van de nieuwe metrolijn in Amsterdam, de zogenaamde Noord/Zuidlijn. Wethouder Dales (Financiën) overhandigde de NMa in januari dit jaar e-mails van bouwbedrijf Heijmans waaruit prijsopdrijving in de aanbesteding zou blijken. Het antwoord moet nog steeds komen.