Recent werd het jaaroverzicht 2006 van de Commissie Evaluatie Afgesloten Strafzaken (CEAS) gepresenteerd. Het aantal gevallen dat vragen oproept, staat niet in verhouding tot de maatschappelijke onrust over deze materie, schrijft de commissie. Maar is dat wel zo?Van de 26 zaken vielen er 21 om formele redenen af: de delicten waren niet zwaar genoeg of de aanmelding was door een ’gewone’ burger (elf keer) gedaan. Dat betekent dat er vijf ’goede’ zaken zijn voorgedragen, waarvan twee zaken zijn aangehouden en drie nader worden onderzocht. Daarnaast is er bij wetenschappers nog een aantal zaken in onderzoek die mogelijk bij de Toegangscommissie alsnog worden voorgedragen, waaronder de zaak-Tetteroo, de babymoord in Appelscha enzovoorts.

Deze Toegangscommissie is bijna onbereikbaar. Alleen politie, openbaar ministerie en wetenschappers mogen een zaak voordragen. Politie en OM hebben geen enkele zaak voorgedragen. Dat is ook logisch. Wie laat vermeende fouten onderzoeken - met alle risico’s voor zijn carrière? Daarmee toon je geen solidariteit met eventueel foute collega’s. Voorts moet het om een afgesloten strafzaak gaan waarop minimaal twaalf jaar celstraf staat. En om het indienen van een zaak nog moeilijker te maken, moet de wetenschapper over de door hem ingediende zaak hebben gepubliceerd.

Als het over rechterlijke dwalingen gaat, worden meestal de Puttense moordzaak en de Schiedammer parkmoord (en de soap rondom de Deventer moordzaak) als voorbeelden genoemd. Maar dit lijstje kan worden aangevuld met justitiële en/of gerechtelijke dwalingen in de zaak-Lancee, de balpenmoordzaak, de Zaanse paskamermoord, de Enschedese vuurwerkramp, de zaak-Erik O. enzovoort.

In Nederland schijnen we er kennelijk geen moeite mee te hebben dat mogelijk onschuldige mensen (zoals bijvoorbeeld Lucia de B.) nog jaren in de cel zitten, want de Toegangscommissie adviseert het OM dat na onderzoek door de CEAS eventueel vervolgens de Hoge Raad wordt ingeschakeld, die dan op haar beurt weer een gerechtshof aanwijst om de zaak opnieuw te onderzoeken.

Fout op fout
De rechtspsycholoog prof. dr. Hans Crombag schat dat er per jaar tien tot vijftien rechterlijke dwalingen voorkomen. Er moeten dus zeker tientallen mensen ten onrechte in de gevangenis zitten. Crombag en andere wetenschappers hebben in vijf bekende zaken voor nieuw onderzoek gepleit. Crombag en zijn vakgenoot Willem Albert Wagenaar bepleiten ook in nog eens vier minder bekende zaken voor een nieuw onderzoek.

In zijn boek ”Vincent plast op de grond. Nachtmerries in het Nederlands recht” beschrijft Wagenaar elf zaken waarin politie, OM én rechters fout op fout stapelen en het leven van (onschuldige) mensen levenslang ernstig verzieken. Maar nog erger: „En zo zijn er alleen al in mijn bestand vele tientallen zaken, en vermoedelijk in Nederland duizenden zaken”, schrijft Wagenaar. Maar liegende of nalatige politieambtenaren, officieren van justitie of falende en nalatige rechters krijgen geen ontslag en worden zelden vervolgd.

En dan zijn er ook nog de mensen die in eerste aanleg zijn veroordeeld, maar uiteindelijk in hoogste instantie zijn vrijgesproken, of mensen die helemaal niet gedagvaard hadden mogen worden, of mensen die zijn beschuldigd van wie de aanklacht is geseponeerd: al die mensen hebben wel een (lange) lijdensweg achter de rug.

Het zijn overigens niet alleen Crombag en Wagenaar die kritiek uiten op de rechtsstaat. Zo verklaren ook onder anderen de hoogleraren Ton Broeders, Han Israëls, Peter van Koppen, Tom Schalken en Peter Tak dat het niet om incidenten gaat. Tak kent meerdere zaken waarbij je ernstige twijfels kunt hebben, zaken die nog nooit in de publiciteit zijn geweest.

Bedrijfsblindheid
Hoe is het toch mogelijk met al die wetenschap en technische middelen dat we nog steeds onschuldige mensen opsluiten? Het antwoord is simpel. Rechters zijn ook mensen met vooroordelen en bedrijfsblindheid en ze zijn beïnvloedbaar. In een korte periode werden rechters, hooggeplaatste functionarissen van het OM en politieambtenaren beschuldigd van en/of veroordeeld wegens bezit van kinderporno, mishandeling, verboden wapenbezit, behoorlijke verkeersovertredingen, liegen en zelfs (kinder- en partner)moord.

Wetenschapper Jan de Keijser toonde begin 2000 aan dat rechters zelfs in volkomen identieke zaken tot sterk verschillende uitspraken komen. Zelfs vanuit de Hoge Raad (en het Europese Hof) komt kritiek op de kwaliteit van de Nederlandse rechtspraak. Maar de Hoge Raad vergeet dat zijzelf ook onderdeel van het probleem is. De Hoge Raad besluit zelden tot een herziening. Dat is begrijpelijk. Want meestal heeft de Hoge Raad immers in een eerder stadium al bekeken of diezelfde omstreden veroordeling in aanmerking kwam voor cassatie. Als de Hoge Raad een herziening toewijst, erkennen ze min of meer dat ze bij de behandeling van het cassatieverzoek onvoldoende kritisch hebben gekeken.

Onafhankelijke commissie
Was de instelling van de commissies een goede zaak? Nauwelijks, want een commissie zonder wettelijke bevoegdheden om een herzieningsverzoek af te dwingen, zal weinig opleveren. Beter zou zijn om de criteria voor een herzieningsverzoek te versoepelen. Maar nog beter is dat herzieningsverzoeken worden ingediend bij een onafhankelijke commissie van deskundigen (die niet alleen uit juristen bestaat) naar Brits en Deens voorbeeld.

Dat is ook logisch, want iedereen wordt gecontroleerd. Maar deze regel geldt (nog) niet voor aanklagers en rechters. Als een patiënt overlijdt door een nalatige medisch specialist, wordt die vervolgd. Voor aanklagers en rechters lijkt dat niet te gelden. Dat zagen we onder andere in de Schiedammer parkmoord, waarin niet alleen nalatigheid een rol speelde, maar waarin ook door het OM werd gelogen.

De auteur is voormalig bestuurder van gezondheidszorgorganisaties.