In de kerkdienst bidden we voor de overheid. Het is een bede om zegen en wijsheid. Maar het is ook een maning - en een bevrijding. Een maning omdat het wijst op een hogere verantwoording dan de politieke. Een bevrijding omdat het doet beseffen dat we er niet alleen voor staan; dat het niet alleen van ons afhankelijk is. Ieder van ons is gehouden om naar beste vermogen te handelen, maar ’af’ zal het niet zijn. Het volmaakte is wel bereikbaar, maar ligt niet binnen ons bereik; het is ons beloofd maar gelukkig niet van ons afhankelijk.Misschien is daarom de bede in de troonrede zo omstreden. Het herinnert aan grenzen die ook overheden zijn gesteld en aan een hoger gezag waarvan we afhankelijk zijn. Dat is confronterend in een politiek bestel dat berust op het uitgangspunt dat de mens zijn eigen lot in handen neemt - dat de mens kan zijn wat hij wil. Voor wie vertrouwt op eigen wijsheid voelt de bede daarom als een affront, en voor wie gelooft in eigen kracht lijkt het een dwaasheid. Maar voor wie zich zijn beperkingen en falen bewust is, biedt het een baken en een bron van kracht.

Ministerraad

In het stuk dat we lazen (Exodus 32:7-14) gaat het echter om een andere voorbede; niet om die van mensen of de gemeente voor de overheid, maar om de overheid die bidt voor mensen en voor de gemeenschap. Mozes die bidt om genade voor Israël.

Dat kennen wij niet meer. U zou vreemd opkijken indien de minister-president na de ministerraad zou meedelen dat de ministers eerst een uur hebben gebeden om vergeving voor de zonden van Nederland. Ook de meest rechtzinnigen onder ons zouden bij dat bericht denken: Daar is de overheid niet voor. Dat heeft weinig met secularisatie of ontkerkelijking te maken, maar alles met het Nieuwe Testament. Sinds Pasen is Christus onze voorspraak - niet ministers of koningen. Met Hem zijn we niet als volk uitverkozen maar als persoon geroepen. Daarom valt de Kerk van Christus niet samen met één volk of natie; zij is geroepen uit alle volken en natiën. En we zijn niet door ’de wet’ -het naleven van regels-, maar door geloof gerechtvaardigd.

Die verandering heeft niet alleen geloof en kerk bepaald, maar ook ons politiek denken. Het is er de oorzaak van dat we heel de wereld, niet alleen één land of volk tot onze verantwoordelijkheid rekenen. Het heil is voor alle volken; ieder is onze naaste. Vandaar de drang om anderen te bekeren; vandaar het denken in universele rechten, in zorg voor iedereen, in ontwikkelingshulp. Maar het heeft ook mogelijk gemaakt dat we als één volk kunnen samenleven ondanks vaak fundamenteel verschillende geloven en opvattingen. Want als nationale gemeenschap en kerkgemeenschap samenvallen, dan wordt overheidsmacht mede gebruikt om het geloof te schragen en te doen respecteren; zonodig met de brandstapel. Want let wel, de keerzijde van de voorbede van Mozes leest u even later; als Mozes de Levieten opdraagt om door de legerplaats te gaan en te doden, om zo het volk te straffen en tot de orde te roepen.

Thuis of in kerk

Het Nieuwe Testament heeft een andere boodschap. „Geef de keizer wat des keizers is, en Gode wat Gods is” - het uitgangspunt van scheiding van kerk en staat, met dien verstande dat we Gode meer gehoorzaam moeten zijn dan mensen. Let wel, dat betekent niet dat we als samenleving onze gang kunnen gaan en dat de samenleving geen voorbeden behoeft. Maar die voorbeden doen we thuis of in de kerk, in het gebed om ontferming, vergeving en genade.

Omgekeerd betekent het ook dat we de overheid niet kunnen belasten met wat wij uit geloof moeten doen. Als het gaat om het werken uit geloof: hongerigen voeden, dorstigen laven, vreemdelingen huisvesten, naakten kleden, zieken bezoeken en naar gevangenen gaan, dan kan de overheid die taak niet overnemen. Ik denk niet dat we ons in het Laatste Oordeel kunnen rechtvaardigen met het argument: „Heer, dat deed de overheid al en ik stemde op een politieke partij die dat steunde. De staat is geen kerk en de overheid is de diaconie niet. Als overheden om politieke redenen sociaal beleid voeren en ons daarmee belasten, heeft dat een andere waarde dan wanneer we naastenliefde en barmhartigheid betrachten uit geloof. Want wat heiligt als het uit geloof gedaan wordt, is niet meer dan plicht als het gedaan wordt omdat de wet het voorschrijft.

Christelijke politiek

Ik zeg het, omdat de laatste tijd weer erg makkelijk over christelijke politiek wordt gesproken, alsof andere politiek dat per definitie niet is. We kunnen vanuit een christelijke overtuiging politiek bedrijven, maar of het resultaat christelijk is en of ander beleid dat niet is, dat oordeel is niet aan ons. Je kunt hooguit soms met grote zekerheid weten dat bepaald beleid onchristelijk is.

Scheiding van kerk en staat dus, maar scheiding van geloof en politiek: dat kan niet. Je kunt geloof niet uit de politiek halen omdat je geloof niet uit mensen kunt halen. Alle handelen, dus ook politiek handelen, berust op een mensbeeld; op opvattingen over wat goed is en kwaad en over het waarom van leven en samenleven. Uitgangspunten die religieus kunnen zijn of niet, maar die men hoe dan ook aanneemt en niet kan bewijzen; die men kortom gelooft.

Gouden Kalven

Iedere politiek berust zo op geloof en daarom is het allerminst verwonderlijk als mensen met een gemeenschappelijke levensbeschouwing trachten om samen politiek te bedrijven. Ik zie niet waarom dat niet zou mogen, indien die levensbeschouwing op geloof in God berust. Er wordt wel gesteld dat godsdienst en politiek een gevaarlijke combinatie zijn die tot geweld leidt. Maar dat bewijst alleen hoe slecht ons geheugen is. Alles, ook godsdienst, zelfs het christelijk geloof, kan door mensen gebruikt worden als rechtvaardiging voor geweld. Dat dreigt met name wanneer men zich een ’gesneden beeld’ maakt; als men precies meent te weten hoe God is en wat Hij van anderen dan mijzelf verlangt en eist. Dan kan godsdienst ontaarden in het „God wil het” van de kruistochten. Maar dat is niet de regel en het is al helemaal niet specifiek voor godsdienst. Alleen al in de afgelopen eeuw zijn er veel ”Gouden Kalven” opgericht - ras, natie, communisme, wetenschap, de markt, geld of ongebreidelde zinbevrediging. En in naam daarvan is meer onrecht en geweld gepleegd dan in naam van enige religie. Er is dan ook nog steeds veel voor te zeggen om in de politiek een uitgangspunt te kiezen buiten de mens en de menselijke werkelijkheid; in een God die men dient door de naaste te dienen.

Lichtend voorbeeld

Daarmee zijn de ’Gouden Kalven’ van deze tijd echter niet de wereld uit. En die laten zich ook niet eenvoudig meer vermorzelen en vermalen zoals door Mozes. We kunnen en mogen dat ook niet aan de overheid overlaten. We zullen het in de eerste plaats zelf moeten doen; door ons handelen en ons voorbeeld. Maar zonder de overheid gaat het niet; die zal ruimte en voorwaarden moeten scheppen; dat is waar confessionele politiek zich op moet richten. Gebed is daarbij nodig; maar dat zal de kerk moeten doen. In overheid en politiek is er vooral behoefte aan mensen die door hun beleid en gedrag zoutend zout en een lichtend voorbeeld zijn.

Daarom, ook in onze tijd zijn er ’voorbeden’ nodig. Maar in overheid en politiek behoeven we vooral ook ’voorgangers’; mensen die door hun gedrag en overtuiging de weg wijzen en anderen voorgaan. ’Af’ zal het nooit zijn, maar zo kan wel kwaad worden voorkomen, kunnen we houvast en richting bieden en kunnen we mensen tot hun recht laten komen. En zo kunnen we de samenleving tot heil zijn.

Dit is de volledige tekst van de residentiepauzelezing die oud-minister mr. J. P. H. Donner dinsdag hield in de Waalse Kerk in Den Haag.