Moet een politiek leider van een partij bij deelname aan een coalitie nu wel of niet in het kabinet gaan zitten? Die vraag speelt nu reeds, maar komt boven aan de agenda te staan wanneer de formatiebesprekingen de programmatische fase voorbij zijn. Want ondanks alle geheimzinnigheid verloopt het proces ook deze keer volgens de vijf P’s van een kabinetsformatie: partijen, programma, plaatje, portefeuilles, personen.Onder informateur Hoekstra kwam de keuze van de beoogde partijen tot stand: CDA, CU en PvdA. Daarbij werd overigens veel te snel geconcludeerd dat partijen als GroenLinks en vooral de SP buiten een toekomstige coalitie komen te staan. SP en CDA sloten elkaar met enige graagte uit, omdat de onderlinge verschillen te groot zouden zijn. Misschien is dat laatste waar, maar dat had pas na een wat grondiger, programmatischer exercitie mogen worden vastgesteld.

Verschillen
Ook van het gesprek tussen de drie partijen die momenteel rond de formatietafel zitten moet nog worden afgewacht of het leidt tot een werkbaar compromis. Want ook tussen die drie partijen bestaan fundamentele verschillen van inzicht, zowel op immaterieel vlak (abortus, euthanasie, homohuwelijk) als op het materiële vlak (bijvoorbeeld marktwerking in de zorg, fiscalisering AOW, hypotheekrenteaftrek).

Als zij er uitkomen, komen we in de fasen van het ”plaatje”, de portefeuilleverdeling en de personen. Het plaatje slaat op hoeveel ministers elke partij krijgt toegewezen. Daar zou wel eens iets als ”6-6-2” uit kunnen komen: PvdA en CDA elk zes ministers, maar het CDA levert de premier; CU een of twee ministers. Via de staatsecretarissen kan er dan nog aan finetuning worden gedaan.

Daarna volgt de strijd om de portefeuilles: welke partij krijgt wat? Sommige departementen worden belangrijker geacht dan andere. Die strijd staat niet helemaal los van de ”personen”: wie wordt minister of staatssecretaris? Het CDA claimt Algemene Zaken en als Balkenende de door de kiezers afgedwongen koerswending naar links voor zijn rekening wil nemen, ligt het voor de hand dat hij de premier wordt. De claim van het CDA op Buitenlandse Zaken wordt ook vaak gehoord: zowel Verhagen als Bot heeft al te kennen gegeven daarvoor in te zijn.

Omdat de PvdA kleiner is dan het CDA, wordt er momenteel van uitgegaan dat deze partij de premier niet levert. Daar is iets voor te zeggen, maar staatsrechtelijk is het ook heel goed mogelijk dat de premier afkomstig is van een andere dan de grootste partij.

Zo was Biesheuvel in het begin van de jaren zeventig premier, terwijl zijn ARP kleiner was dan de KVP. Wanneer Balkenende de verlangde koerswijziging niet geloofwaardig voor zijn rekening kan nemen, zou iemand anders uit het CDA of zelfs iemand van een andere partij premier kunnen worden. Staatsrechtelijk is daarvoor alle ruimte. Het hangt van de politieke afwegingen af.

Actuele situatie
Dat is ook het geval bij de vraag of de politieke leider van een politieke partij in het kabinet moet gaan zitten, ook al wordt hij geen premier. Nogal eens wordt dan van tradities gesproken: bij de PvdA dat de politiek leider in het kabinet zit; bij de VVD juist niet. De namen van Kok (in 1989) en Bolkestein vallen dan vaak.

De politieke machtsverhoudingen en de actuele politieke situatie leggen echter een groter gewicht in de schaal dan ”tradities”. Bolkestein kon zijn partij gemakkelijk profiel geven vanuit de Tweede Kamer met standpunten die soms afweken van het kabinetsbeleid, omdat de kans dat die voorstellen ook een meerderheid zouden halen gering was. De stabiliteit van de coalitie kwam er niet snel door in gevaar.

Wanneer Bos nu in de Kamer zou gaan zitten en om zich te profileren afstand zou nemen van het kabinetsbeleid, dan is de kans aanwezig dat er een meerderheid is voor zijn voorstellen. Wanneer dat vaak zou gebeuren, is dat niet bevorderlijk voor de stabiliteit van het kabinet.

Daarbij komt dat het voor Bos moeilijk zal zijn om zijn partij in de Kamer profiel te geven met oppositieleider Marijnissen naast zich, die -niet gehinderd door een regeerakkoord- vrijelijk het kabinet onder vuur kan nemen. Een positie als minister van Financiën geeft Bos een veel grotere zichtbaarheid en status.

Gezicht
Voor Rouvoet gelden deze overwegingen niet en evenmin kan hij zich beroepen op een traditie. Dat betekent nog niet dat hij daarom in de Kamer moet gaan zitten. Het partijbestuur van de CU is daar weliswaar voor, omdat Rouvoet als ”gezicht van de partij” behouden moet worden, maar Rouvoet moet toch in staat worden geacht dat ”gezicht” ook als minister te kunnen behouden.

Beide opties lijken bij de CU reëel, en daarom kunnen andere zaken de doorslag geven: Past Rouvoet wel op het beleidsterrein van een aan de CU toegewezen ministerie? Is er iemand beschikbaar die in plaats van Rouvoet het CU-smaldeel in het kabinet (Van Middelkoop!) of in de Kamerfractie kan leiden?

De laatste vraag geldt ook voor de PvdA en voor Bos, maar anders dan voor de laatste lijkt de keuzevrijheid voor Rouvoet groter. Het is echter nog te vroeg om die keuze te maken: eerst moeten programma en ”plaatje” rond zijn.

De auteur is hoogleraar Nederlandse politiek aan de Universiteit Leiden.