Kennismaking met Geneefse reformator
Het beeld van Calvijn beweegt zich in de geschiedschrijving heen en weer tussen de uitersten van kritiekloze aanbidding en hatelijke karikatuur. Het laatste lijkt heden ten dage nogal eens de overhand te krijgen, zeker in het gangbare gebruik van het woord ”calvinistisch”. Calvijn is zeker niet zo populair als bijvoorbeeld Luther. Zonder al te veel kennis van de persoon en het werk van de reformator van Genève meent men hem te kunnen afschilderen als een harde en harteloze fanaticus die elke vrijheid van geloof en denken wilde onderwerpen aan zijn starre systeem.
Het is een goede zaak als iemand met kennis van zaken probeert om het beeld van Calvijn bij de werkelijkheid terug te brengen, voor zover die kenbaar is vanuit de historische bronnen. Mirjam van Veen, die enkele jaren gelden gepromoveerd is op Calvijns verhouding met de Nederlander Coornhert, heeft de poging ondernomen om een korte en heldere inleiding te schrijven op de persoon en het werk van Calvijn.Het is geen eenvoudige opgave om in het bestek van nog geen 200 bladzijden genoeg te bieden, waardoor geïnteresseerden die van Calvijn misschien niet veel meer weten dan zijn naam, kennis kunnen maken met deze belangrijke geestelijke leider uit de westerse geschiedenis. Er mag gezegd worden dat deze poging geslaagd is, al valt er uiteraard ook wel wat af te dingen op de accenten die de auteur legt en de nuanceringen die ze al dan niet geeft.
Eenzijdigheid
Van Veen heeft haar boek in drie delen opgezet. Het eerste deel geeft een overzicht van het leven van Calvijn. Het tweede bespreekt op thematische wijze enkele kenmerkende opvattingen van de reformator. Het derde deel biedt voorbeelden van teksten van Calvijn.
Het is niet eenvoudig om in een zestigtal pagina’s het hele leven en werk van een zo veelzijdig man als Calvijn weer te geven. Toch is dat de auteur wel gelukt. Ze trekt de grote lijnen van zijn ontwikkeling van jonge humanist uit de kring van de evangelische vernieuwers tot behoudende reformator van Genève, met internationale invloed. Ook de aandacht voor het detail ontbreekt niet. Daarbij moet soms wel een correctie worden aangebracht. Viret was bijvoorbeeld niet een van de „Franse vluchtelingen” die Calvijn in Bazel ontmoette nadat hij Frankrijk verlaten had, maar juist een van de weinige echte Zwitserse vrienden.
Een biograaf behoeft op zich geen affiniteit te hebben met de persoon die hij beschrijft. Soms is het zelfs beter om objectieve afstand te hebben dan wanneer de beschrevene een favoriet is. Toch is het bij wat meer afstand niet eenvoudig om de juiste objectiviteit te bewaren. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat bij de correcte weergave van de levensloop toch sprake is van eenzijdigheid ten aanzien van het oordeel over de persoon van Calvijn. Van Veen karakteriseert hem te veel als een man zonder hart en gevoel. Hij is de zelfbewuste profeet die van geen kritiek wil weten.
Huwelijk
Opvallend en merkwaardig vind ik het dat zij de weergave van Calvijns roeping naar Genève in twijfel trekt. Ze beschouwt het als een gefingeerd verhaal. Calvijn had allang besloten om Farel in Genève te gaan helpen en zou zijn ’roepingsgeschiedenis’ later alleen maar hebben verteld om zijn profetisch gezag nog meer gewicht te geven. Me dunkt dat er na twintig jaar ook nog genoeg tegenstanders aanwezig waren geweest om hem contemporain te ’ontmaskeren’. Het is mij echter niet bekend dat het toen is gebeurd. Het lijkt me dat de beslistheid waarmee Van Veen dat nu wel doet op zijn minst dubieus moet worden genoemd.
Ook de wijze waarop ze over het huwelijk met Idelette schrijft is veel te koel. Calvijn had meer warmte en hart dan zij waar wil hebben. Al moet inderdaad worden toegegeven dat hij dat niet altijd zo liet merken. Wie echter zijn brieven goed leest, merkt dat ook de huwelijksvreugde van het begin af aan veel meer was dan slechts een verstandszaak, en dat hij zijn vrouw niet pas na haar dood heeft gewaardeerd.
Het tweede deel van het boek bevat de behandeling van enkele thema’s uit het werk van Calvijn. Van Veen kiest er drie: de antithese tussen God en de mens, het Woord en de Kerk. Het is een adequate keus om als inleiding te dienen voor de kennismaking met het werk van Calvijn zelf. Het is terecht dat ze bij het bespreken van de functie van Calvijns predestinatieleer opmerkt dat die meer was dan alleen „een steen des aanstoots” voor zijn tegenstanders: ook een zaak van troost voor de vervolgde christenen.
Fragmenten
Of Calvijn -zoals Van Veen stelt- zich in de praktijk regelmatig bediende van de allegorie die hij zei te verwerpen, is de vraag. De voorbeelden die ze noemt laten meer de analogie zien. De overeenkomst tussen wat geschiedde in de dagen van Adam en Eva en in het Genève van Calvijn brengen de prediker tot een vergelijkende toepassing. Maar dat kan zeker geen allegorie worden genoemd, waarbij het historische karakter van de Schrift achter de geestelijke betekenis verdwijnt.
Met een selectie van fragmenten uit de geschriften van Calvijn sluit dit boek af. Een fragment uit de brief aan koning Frans I, voorafgaande aan de Institutie, het begin van de Catechismus van Genève, de brief aan de kerk van Genève uit 1538, waarin hij zich na zijn verbanning verdedigt, een mooi vertaalde preek uit Handelingen 2 over het leven van de eerste christelijke gemeente, het begin van het commentaar op Genesis en een gedeelte van de brief tegen Coornhert, dit alles samen geeft een goede representatieve impressie van het vele wat de reformator van Genève het nageslacht heeft nagelaten.
Wie de smaak te pakken heeft gekregen na deze compacte inleiding op Calvijn, kan verder terecht bij de korte literatuurverwijzing waarmee dit boek sluit, en uiteraard bij de veelheid van wat er aan geschriften van Calvijn zelf voorhanden is.
N.a.v. ”Calvijn. Een inleiding met kernteksten”, door Mirjam van Veen; uitg. Kok, Kampen, 2006; ISBN 978 90 435 1258 9; 188 blz.; € 14,50.
