Van 1997 tot 2005 verbleef Karel Onwijn in Moskou als correspondent van onder meer deze krant. Zijn persoonlijke ervaringen met Rusland schreef hij neer in een boek, ”Van onze correspondent. Standplaats Moskou”, dat zojuist is verschenen. Over de omgang met een Rus, democratie en de Russische ziel. In het voorjaar van 1989 zette de student politicologie en contemporaine geschiedenis voor het eerst voet op Russische bodem. Het was een turbulente tijd. Rusland maakte nog deel uit van de Sovjet-Unie, die op zijn laatste benen liep. Binnen een tijdsbestek van drie jaar zou de unie uiteenvallen in vijftien soevereine staten. Het waren de jaren van grote schaarste, waarin de mensen bij de slager „zich als wilde beesten” op elkaar wierpen om een stuk vlees te bemachtigen.

De eerste kennismaking met Rusland smaakte Onwijn naar meer. Vanaf 1989 zou hij regelmatig in Rusland zijn te vinden. „Als student werd ik gegrepen door de ontwikkelingen in Rusland en het leven daar. Zoals zo veel anderen begreep ik dat er heel wat stond te gebeuren”, vertelt de voormalige correspondent in een lunchroom in zijn huidige woonplaats Haarlem. „Ik wilde erbij zijn en er verslag van doen.” Een van de absolute hoogtepunten die hij van nabij beleefde, was de mislukte coup in augustus 1991 tegen oud-Sovjetleider Michaïl Gorbatsjov.

In 1997 vestigde Onwijn zich als correspondent in Moskou. Op dat moment had hij al de nodige journalistieke ervaring opgedaan, onder meer bij de Nederlandstalige redactie van Radio Moskou Internationaal. De Nederlander was een van de weinigen die hun werk serieus namen, schrijft hij in zijn boek. Zijn veelal dronken chef hield zich voornamelijk bezig met het lezen van Nederlandstalige detectives. Vragen stellen aan de Nederlander deed hij hoofdzakelijk als hij een passage niet begreep. „We doen alsof we werken”, luidde voor velen in de nadagen van het communisme het parool.

Belasting
Boeiend schrijft Onwijn over zijn omgang de Russen. Een groot verschil blijkt er te zijn tussen een Rus in de privésfeer en een Rus de openbare ruimte. „Die laatste is vaak lomp en grof”, zegt de historicus. „Er is een minimum aan fatsoensregels. Een groet is erg schaars. En als iemand op straat valt, loopt de rest meestal gewoon door.”

Publieke solidariteit vind je in Rusland amper, vervolgt Onwijn. „Russen zijn erg individualistisch, egocentrisch. Iedereen is voor zichzelf bezig. Alle mooie verhalen van russofielen over gemeenschapszin ten spijt. Een traditie van liefdadigheid vind je er niet, net zo min als een vorm van verenigingsleven. Vergeleken daarmee is Nederland een heel sociaal land.”

Heel anders is de Rus als familiemens, in de privésfeer. „Die is juist heel sociaal en sympathiek. Vaak ook veel beleefder dan Nederlanders. Als een Rus je vraagt hoe het met je gaat, is hij ook echt geïnteresseerd. Bovendien luisteren Russen veel beter, zonder meteen met hun eigen mening op de proppen te komen.”

Een verhaal apart zijn de bureaucratie en de overheidsmores. Zo worden werkzaamheden aan een flat bijna nooit aangekondigd, waardoor de bewoners regelmatig zonder telefoon, gas of licht zitten. Uiteraard kun je nergens verhaal halen. Ook het betalen van inkomstenbelasting is geen sinecure, zo ervoer Onwijn. Voordat hij uiteindelijk alle bankbiljetten in zijn propvolle sporttas kon overdragen -betalen kon alleen contant- moest hij heel wat formulieren met daarop nummers van meer dan twintig cijfers invullen. Niet voor niets laten veel Russen het betalen van belasting achterwege!

Cadeautjes
Bureaucratische regels gelden ook volop rond de geboorte van een kind, schrijft Onwijn, die in Moskou met een Russische trouwde en vader werd. Zo is thuis bevallen niet aan de orde, mag een vader doorgaans niet bij de geboorte van zijn kind aanwezig zijn en moet hij zelfs meerdere dagen wachten alvorens hij zijn eigen kind mag bezoeken. Wil je als ouder verzekerd zijn van voldoende aandacht voor je (aanstaande) kind, dan zul je de onderbetaalde arts regelmatig iets extra’s moeten geven in de vorm van cadeautjes en contanten.

„De bureaucratie is zeer vermoeiend. Nederlanders die in Rusland gaan werken, adviseer ik bureaucratische problemen zo veel mogelijk te delegeren aan Russen”, zegt de Haarlemmer, die tegenwoordig trainingen geeft aan diplomaten en ondernemers op het Koninklijke Instituut voor de Tropen in Amsterdam. „Die gaan er veel ontspannener mee om en weten beter hoe je de problemen moet oplossen.”

Tegelijkertijd heeft de bureaucratie ook haar charme, vindt Onwijn. „Het leven is daardoor onvoorspelbaar. Er is voortdurend iets aan de hand. Dat levert steeds weer verrassingen op -zowel positieve als negatieve-, waardoor je veel intenser leeft. Je weet nooit waar je aan toe bent. Misschien is dat wel het positieve en tegelijk het negatieve van het wonen in Rusland.”

Democratie
Over de ontwikkelingen in het huidige Rusland is Onwijn niet bepaald optimistisch. „Rusland is veranderd in een keiharde, kapitalistische samenleving. Bovendien begint het land onder Poetin steeds meer fascistische trekjes te vertonen. Van vrije media is geen sprake meer, het nationalisme viert hoogtij, evenals het racisme. Bijna dagelijks worden in Rusland kleurlingen in elkaar geslagen.” Al met al geen klimaat waarin Onwijn en zijn vrouw hun dochtertje wilden grootbrengen.

Bij de vraag of Rusland en democratie wel samengaan, kan de oud-correspondent zich „wel iets voorstellen. Het land heeft een traditie van autocratie en dictatuur. Dan is het niet realistisch om te verwachten dat er na 1991 zomaar een democratie komt. De basisvoorwaarden zijn er gewoon niet. Democratie werkt alleen als burgers verantwoordelijkheid kunnen dragen. Russen hebben dat nooit geleerd. Dan is het gemakkelijk om terug te vallen in autocratische structuren. Het kan nog wel generaties duren voordat dat anders wordt.”

Of Onwijn de Russische ziel heeft leren kennen? „Zowel in Rusland als daarbuiten zijn er mensen die menen dat Russen fundamenteel verschillen van andere volken en dus een eigen, Russische ziel hebben. Ik vind dat onzin. Het is een mythe die is ontstaan door een gebrek aan openheid en eerlijke informatie. Tijdens de periode van glasnost en perestrojka onder Gorbatsjov vond dit idee steeds minder ingang. Nu Rusland echter weer autoritairder wordt geregeerd, lijkt deze mythe te herleven.