De politie beëindigde meerdere keren demonstraties, blokkades en bezettingen van het centrum van Oaxaca. Bij dat geweld zijn in totaal al meer dan twintig doden gevallen (onder wie een Amerikaanse journalist). Honderden mensen zijn opgesloten en verwond geraakt. Maar de kinderen gaan weer naar school en de studenten naar college - en daarmee lijkt de mist van molotovcocktails voorzichtig op te trekken.De crisis in de op vijf na grootste Mexicaanse staat begon in mei als een conflict om salarisverhoging voor leraren en veranderde snel in een brede sociale en politieke strijd. De context is ingewikkeld. Oaxaca kent een traditie van tien, twintig jaar als het gaat om maatschappelijk engagement van onderwijzers en docenten. De in Mexico machtige Nationale Onderwijsvakbond (SNTE) is stevig verankerd als in Oaxaca. Onderwijzers spelen in de dorpen van de staat een belangrijke economische en politieke rol. Ze laten zich niet koeioneren en zeker niet door een ouderwetse despoot als de gouverneur van Oaxaca, Ulises Ruiz Ortiz.

Een jaar of tien geleden heeft de Mexicaanse federale regering het onderwijssysteem volledig gedecentraliseerd. Sindsdien worden fondsen overgeheveld naar de afzonderlijke staten, die daarmee verantwoordelijk zijn geworden voor het onderwijs.

Echt gelukkig zijn Mexicanen daarmee niet. Eerder dit jaar kondigde een gouverneur aan de decentralisatie te willen terugdraaien. Ook in Oaxaca borrelde de onvrede omhoog. De onderwijzers vonden dat ze te weinig verdienden en eisten meer in de portemonnee.

Daar komt bij dat Ulises Ruiz bepaald geen „makkie” is, aldus Mexicodeskundige dr. W. G. Pansters, verbonden aan de Universiteit Utrecht, en net terug uit Mexico. „Ulises Ruiz is een boef die eerder problemen had. Vorig jaar stuurde hij knokploegen af op een kritische regionale krant die hij probeerde het zwijgen op te leggen. Hij is van de PRI-partij en heerst als een ”priista” oude stijl. Langzamerhand krijgen de burgers echter genoeg van mensen als Ulises Ruiz.”

Pikant detail is dat Ulisses Ruiz behoort tot de groep binnen de PRI die bevriend was met Roberto Madrazo, de PRI-kandidaat voor de presidentsverkiezingen van 2 juli. Was Madrazo president geworden, dan lag voor Ulisses Ruiz een hoge functie binnen de federale regering in het verschiet.

Madrazo kreeg het echter geweldig aan de stok met Elba Esther Gordillo, de absolute baas van de onderwijsvakbond en tegelijkertijd secretaris-generaal van de PRI. Elba Gordillo adviseerde uiteindelijk om niet op Madrazo maar op PAN-kandidaat Calderon te stemmen.

Als straf werd Elba Gordillo medio juli uit de PRI geworpen en richtte ze de Nieuwe Alliantie op, voor Mexicaanse begrippen een ongehoorde daad die gelijkstaat aan een Maxime Verhagen die in Maastricht een eigen partij opricht, aldus Pansters. „De dame bereikte wel haar doel, want haar vijand Madrazo werd inderdaad geen president. En trekken we de zaak door naar Oaxaca, dan zien we dat Ulises Ruiz, de vriend van Madrazo, op zijn explosieve thuisbasis werd geconfronteerd met Elba Gordillo als chef van de tegen hem rebellerende onderwijzers.”

Ondertussen deed de federale regering weinig tot niets om de verhitte gemoederen in Oaxaca te sussen, aldus Pansters. Hij denkt dat de PRI achter de schermen het een en ander aan het regelen is met de PAN-partij van president Fox. Fox is tot 1 december president en draagt dan de fakkel over aan de winnaar van 2 juli: Calderon. De PAN ziet Ruiz liever vertrekken, maar wil de PRI niet voor het hoofd stoten zolang haar met een zeer nipte meerderheid verkozen Calderon niet vast in het zadel zit.

Ondertussen loopt het water over de schoenen van Ulisses. Hij kreeg van Fox te horen dat hij of een oplossing moet zoeken voor het conflict in Oaxaca of op moet stappen. Pansters: „Het lijkt er soms op dat Fox de kwestie zo voor zich uitschuift dat Calderon die uiteindelijk wel moet oplossen. Hij is een leider met een uiterst beperkte legitimiteit. Hij moet wat daden stellen om zich te profileren.”

Het uit de hand gelopen drama in Oaxaca toont de onmacht van Fox aan, die de natie bezwerend toeroept dat hij het land over twee weken puik in de handen van zijn opvolger achterlaat.

Pansters betwijfelt dat. Amnesty International heeft zojuist een rapport uitgebracht over de schendingen van de mensenrechten in San Salvador Atenco, waar het in mei tot bloedige confrontaties kwam tussen politie en bevolking. Ook is het nog lang geen pais en vree in de zuidelijke brandhaard Chiapas.