Over ethiek valt met rede te praten. Dat is altijd zo geweest en dat zal altijd zo blijven. Maar wie naar de ontwikkelingen in de bedrijfsethiek in de afgelopen dertig jaar kijkt, ziet een duidelijke ontwikkeling. De eerste ontwikkeling betreft de verschuiving in het begrippenkader waarmee het veld van studie wordt aangeduid. De term bedrijfsethiek bestaat nog wel, maar wordt overvleugeld door begrippen zoals organisatie-ethiek, maatschappelijk verantwoord ondernemen, duurzaam ondernemen of gewoon verantwoord ondernemen. Daarbij is ook de focus gedraaid van een maatschappijkritische visie op de rol van de onderneming in de samenleving, naar een kritische bestudering van het doen en laten van ondernemingen en vervolgens naar een constructieve bijdrage aan een breed gedragen besef van verantwoord ondernemen.Een tweede verandering betreft de spreekbuis van de ethiek. De wetenschap heeft gezelschap gekregen van andere spelers, waaronder maatschappelijke organisaties zoals Amnesty International, Greenpeace en ICCO. Een derde verandering betreft de ontwikkeling van een uitgebreid instrumentarium. Behalve het overdragen van kennis, bevat de gereedschapskist van de ethicus inmiddels diagnostische instrumenten, trainingen, seminars, codes, spellen, rapportage-instrumenten et cetera.

Menselijke maat
De veranderingen hebben hun invloed niet gemist op de ethische discussie, die is verschoven van inhoud naar proces en van verantwoordelijkheid naar verantwoording. De sterke nadruk op processen en procedures heeft in de huidige tijd echter nogal eens tot gevolg dat de menselijke maat uit het oog wordt verloren. Dagelijks lezen we, bijvoorbeeld, over bedrijven die saneren en medewerkers die worden ontslagen. Zo’n besluit wordt al snel onderbouwd met een beroep op het belang van de totale onderneming. Om dit besluit ook ethisch te rechtvaardigen wordt in de regel verlangd dat het bedrijf zorgt voor goede bijscholing, hulp bij het vinden van een nieuwe baan of een adequate afvloeiingsregeling.

Doorgaans zijn managers goed in staat om ethische vraagstukken tot een heldere oplossing te brengen. Ze denken erover na, wegen argumenten en nemen vervolgens een beslissing. Voor brede zalen zijn zij prima in staat die beslissing te verantwoorden.

De rationele ethische calculatie verliest evenwel aan kracht voor de manager die een medewerker na decennia trouwe dienst ontslag aanzegt. De ontreddering van de medewerker die de manager de persoonlijke gevolgen van de beslissing toont, maakt dat er soms nog eens goed naar een beslissing wordt gekeken. Wat mij betreft is dat een aanbeveling: ethiek gaat namelijk niet over abstracties, maar altijd ook over de tastbare gevolgen van een besluit voor de individuen die het aangaat en daar een eigen verhaal bij hebben.

Tegenargumenten
Het is precies in het luisteren, in het aangesproken worden, dat de filosoof Emmanuel Levinas het scharnierpunt ziet voor het ethisch handelen. Juist in de ontmoeting van aangezicht tot aangezicht dringt de betekenis tot ons door van het beroep dat een ander op ons doet. Het is in de ontmoeting -dat een ont-moeten is, een niet-moeten- dat de ethiek verder reikt dan een kaal en zakelijk afwegen van morele argumenten.

De ethische reflectie is nooit afgerond als daarin geen ruimte is voor het individu om zijn of haar tegenargumenten in te brengen. Hét kwaliteitskenmerk van een organisatie is dan ook de vrijheid die zij haar leden toestaat om haar waarden en uitgangspunten ter discussie te stellen, alsmede de concrete uitwerkingen daarvan. Dat geldt des te meer in een pluralistische samenleving die, aldus Isaiah Berlin, wordt gekenmerkt door fundamentele verschillen van mening over kernwaarden en de invulling daarvan. Tolerantie, vrijheid, openheid en respect voor de ander zijn de basisuitgangspunten van een op verantwoording gerichte ethiek. De ontmoeting is dan de praktische uitdrukking van deze uitgangspunten en van de uitwisseling van nieuwe perspectieven.

Denkvoedsel
Als hoogleraar ethiek, organisaties en samenleving aan de Universiteit Maastricht zal ik mij naast mijn taken op het terrein van het onderwijs en het onderzoek tevens actief maatschappelijk opstellen. Concreet ben ik voornemens ontmoetingen te organiseren en ik presenteer daartoe een nieuw instrument: de ”eetische workshop” en het daarbijbehorende kookboek, getiteld ”Cooking the Books”. In het boek bieden wij ”food for thought”, met name voor managers en beleggers die niet elke dag stilstaan bij de sociale, ethische, maatschappelijke en milieuagenda van onze tijd. Dit denkvoedsel koppelen wij vervolgens aan recepten.

De gedachte achter het boek is de deelnemers tijdens een workshop, een lunch of een diner aan te zetten tot een goed gesprek. Dat dient volgens de Franse denker Michel Onfray niet alleen een praktisch doel, maar ook een moreel doel. Onfray wijst daarbij op de verlichtingsfilosoof Immanuel Kant, die met zijn gasten een groot deel van de middag al tafelend doorbracht en daarbij allerlei publieke zaken besprak. Kant koos daarbij bewust voor een gezamenlijk diner, omdat dit „tendeert naar een moreel doel, te weten: het voor langere tijd verenigen van veel mensen met het oog op een wederzijdse communicatie.”

Mooier kan het werken aan het goede leven waarnaar de ethiek op zoek is toch niet zijn.

Dit artikel is een sterk verkorte versie van de oratie die de auteur vrijdag uitsprak bij de aanvaarding van zijn ambt als hoogleraar ethiek, organisaties en samenleving aan de Universiteit Maastricht.