Onlangs meldde de krant het nieuws dat het Leidse antiquariaat Hamelink in het bezit gekomen was van een perkamenten band met door notulisten uitgeschreven preken van de bekende Middelburgse predikant Bernardus Smijtegelt (1665-1739). De ontdekking van dit manuscript is wel bijzonder, maar niet uniek. Want er bestaat nog een bundel met uitgeschreven preken van deze geestelijk leider uit de Nadere Reformatie.Twee jaar geleden kwam ik tijdens archiefonderzoek een manuscript op het spoor van ”24 Predicatiën gedaen op Matthey 12, 20 en 21 door Bernardus Smijtegelt, Bedienaer in de gemeynte Jesu Christy tot Middelburgh in Zeelandt”. Het handschrift bevindt zich in het Gemeentearchief Kampen. Het betreft een perkamenten band met 24 van de in totaal 145 preken van Smijtegelt over het gekrookte riet en de walmende vlaswiek. De tekst vermeldt telkens het dagdeel en het kerkgebouw waar de preken gehouden zijn: afwisselend op een woensdag- en vrijdagmorgen, en eenmaal in de vroegdienst op zondagmorgen; beurtelings in de Nieuwe Kerk en in de Oude Kerk van Middelburg. De prekenserie loopt van vrijdagmorgen 1 maart 1720 tot 5 augustus 1722. De Kamper bundel begint vijf jaar eerder dan de bundel van het Leidse antiquariaat, die preken bevat over de jaren 1725-1727.

Op het papier van de Kamper bundel zijn schrijflijnen aangebracht, variërend van 19 tot 27 regels. Het is een met zorg geschreven exemplaar. De schrijfbeweging is regelmatig en lijkt afkomstig van dezelfde hand.

Nu is het bekend dat Smijtegelt testamentair liet vastleggen dat al zijn uitgeschreven preken, preekschetsen, aantekeningen en andere manuscripten moesten worden verdeeld onder zijn drie erfgenamen, uitsluitend voor eigen gebruik. Ze mochten de handschriften niet uitlenen of overschrijven. Tijdens Smijtegelts leven is slechts één preek van hem verschenen, en dat nog tegen zijn zin.

Doordat tijdens kerkdiensten of kort daarna het gesprokene door notulisten werd opgeschreven, konden er na zijn dood toch bijna 500 gedrukte preken in omloop komen. De bekendste notulist is Maria Boter. Dertig jaar lang heeft zij met grote nauwgezetheid Smijtegelts preken uitgeschreven. Het zijn meestal haar manuscripten die na diens dood dienstgedaan hebben bij de uitgave van de diverse prekenbundels. Het is goed mogelijk dat ook de Kamper bundel van Maria Boter afkomstig is.

Een verklaring voor de aanwezigheid in Kampen van de 24 preken van de zeer populaire Zeeuwse prediker is mogelijk het geestelijk klimaat van de Nadere Reformatie in deze stad. Mannen als Johannes Teellinck, Spiljardus en Simon Oomius -allen vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie- hadden er gestaan.

Behalve ruim 570 uitgeschreven folio’s preken bevat de Kamper bundel 8 folio’s register. De notulist merkt nog op dat dit alles het eerste deel betreft. Hij kondigt aan dat het tweede deel de preken 25 tot 56 zal bevatten. Helaas is dit deel niet aanwezig in het Gemeentearchief van Kampen. Gericht onderzoek in lokale archieven brengt mogelijk nog meer handgeschreven werk van Smijtegelt te voorschijn.

Leerzaam
De Zeeuwse piëtist vertegenwoordigt een spiritualiteit waarin de beleving van de verhouding met God centraal staat. De preken maken de Godsbeleving tot thema: de betrekking tussen God en de zondige, vaak twijfelende mens. Smijtegelt heeft aandacht voor de beleving van de goddelijke genade, de ervaring van Gods nabijheid in het mensenleven. Preekwerk dat het verlangen naar God thematiseert is leerzaam, zeker ook voor het eigen vrijgemaakte kerkelijk leven. De ervaringskant van het geloof is niet de sterkste kant van de prediking in onze kerken. Die is vanouds sterk in exegese en dogmatiek, maar zou meer leiding kunnen geven aan het leren omgaan met schuld, verzoekingen en aanvechtingen, het opmerken van Gods leiding in je leven en je oefenen in gebed.

De preken van Smijtegelt stimuleren de naar God uitgaande bewegingen van het hart. De preken kunnen een spiritualiteit bevorderen waarin de beleving een ruimere plaats inneemt. Deze godservaring geeft licht in de geest, een ervaring van God, Die in de mens woont en werkt. Dat in de prediking het belevingsaspect in de Godsverhouding wordt benadrukt, sluit geheel aan bij de gereformeerde belijdenis. Met name de Dordtse Leerregels staan vol met ervaringswoorden: zich oefenen in een godvrezend leven, ervaren van de genade van God, geestelijke blijdschap in God, vurig verlangen, heilige vreugde.

De preken van Smijtegelt kunnen helpen bij de heroriëntatie op wat de gereformeerde traditie aan Bijbelse beleving van het geloof in huis heeft.

De auteur is hoogleraar kerkgeschiedenis aan de Theologische Universiteit Kampen (Broederweg).