Hij heeft er geen stand, laat zich er niet zien maar beheerst toch de luchtvaartshow. Sterk terugvallende orders voor nieuwe passagiersvliegtuigen, meer uitgaven voor Defensie en -beter zichtbaar- strenge controle aan de poort. De lange arm van Bin Laden strekt zich deze week uit tot op het Engelse platteland.

De tweejaarlijkse luchtvaartshow in Farnborough, ten zuidwesten van Londen, is een van de grootste in zijn soort. Afwisselend met de Parijse luchtvaartshow is Farnborough het platform voor alles wat vliegt.

Wat lijkt op een toeristisch spektakel (22 pond ofwel 33 euro voor een toegangskaartje, kinderen onder de 16 jaar gratis, dat wel) is in feite een keiharde concurrentieslag tussen fabrikanten van wapensystemen en vliegtuigen.

Supersnel
In deze tak van sport zijn er twee grote spelers: Boeing en Airbus, onderdeel van het Europese EADS. Boeing is wereldleider, met een omzet vorig jaar van bijna 65 miljard euro. EADS, een voornamelijk Frans-Duits bedrijf met Spaanse en Britse deelname, is goede tweede met een omzet in 2001 van 31 miljard euro.

Qua orders voor nieuwe toestellen vechten ze elkaar de tent uit. Boeing schermt met een supersnel toestel, de Sonic Cruiser, terwijl Airbus pronkt met de A380, met 555 stoelen het grootste passagiersvliegtuig ter wereld. Voor het enorme toestel heeft Airbus al honderd orders op zak.

Over en weer worden er op Farnborough, onder het oog van de internationale media, plaagstootjes uitgedeeld. De Britse zakenman Richard Branson, die persoonlijk met zijn gloednieuwe A340-600 van Virgin Atlantic op Farnborough landde, kraakte de Sonic Cruiser af. Virgin vliegt uitsluitend met Airbussen. De ’600’ is met 75 meter het langste passagiersvliegtuig ter wereld.

Maar de wonderen zijn de wereld nog niet uit. Ook hier is het de nog altijd niet gevonden Afghaanse terrorist die de twee aartsrivalen bij elkaar brengt.

De Amerikaanse en de Europese reus ontwikkelen samen een ruimteschild, de zogenoemde ”ballistic missile defense”. Boeing en EADS noemen beide „de mondiale dreiging van het terrorisme” als reden voor de stap, de eerste samenwerking op grote schaal tussen de twee bedrijven.

Onder vuur
Farnborough 2002 is de eerste grote luchtvaartshow die wordt gehouden sinds de terroristische aanslagen op 11 september vorig jaar in New York en Washington. De verkoop van burgervliegtuigen is sindsdien ingezakt, militair is er des te meer te halen.

Het kan raar lopen in de sector militaire luchtvaart. Amper een jaar geleden wreven de bazen van Eurofighter, het Europese consortium van Engeland, Duitsland, Italië en Spanje achter het Typhoon-gevechtsvliegtuig, zich in de handen. Veel landen waren toe aan nieuwe straaljagers en vanuit Europa begon de victorie. Zo leek het.

Het JSF-programma bij concurrent Amerika lag onder vuur. Moest er wel zoveel geld in het bestrijden van een onzichtbare vijand?

Toen kwam 11 september.

Binnen zes weken gaf de regering-Bush het groene licht voor JSF. Lockheed Martin, Northrop Grumman en BAE Systems kregen het contract van 19 miljard dollar om binnen 48 maanden een prototype uit te brengen.

In 2006 moet het eerste geproduceerde toestel de lucht in. Vanaf 2010 rollen meer dan 3000 toestellen van de productieband. Gerekend over 25 jaar kost het JSF-project maar liefst 200 miljard dollar.

Hopeloos
Wie mee wilde doen, moest opschieten. Groot-Brittannië, trouwe bondgenoot van de VS, was als eerste aan boord. Voor 2 miljard dollar krijgen de Britten het beste kijkje in de keuken. Technieken die voor anderen verborgen blijven, krijgen zij te zien.

Nederland aarzelde. Een hopeloos verdeelde Tweede Kamer kwam er niet uit. Tot twee keer toe staakten de stemmen. Lobbyisten van Dassault en Eurofighter liepen de deur bij de kamerleden plat. Nederland had de sleutelrol, zo klonk het. Als de keus op de Amerikanen viel, dan was de Europese militaire luchtvaartindustrie ten dode opgeschreven.

De coulante Amerikanen verleenden vanwege de kabinetscrisis en de verkiezingen enkele weken uitstel. Pim Fortuyn had de troef in handen. Hij kreeg de Amerikaanse ambassadeur op de thee.

Fortuyn leek tegen, werd doodgeschoten en zijn geestverwanten -lees luchtvaartfan Mat Herben- stemden voor. Voor 800 miljoen euro doet Nederland mee in de ontwikkeling van wat inmiddels de X-35 heet.

En dus mocht de bevelhebber van de luchtmacht, luitenant-generaal Dick Berlijn, deze week op Farnborough in het chalet van Lockheed een model van de X-35 in de Nederlandse kleuren in ontvangst nemen. Evenals de vertegenwoordigers van Groot-Brittannië, Canada, Denemarken, Italië, Noorwegen en Turkije, landen die ook besloten mee te doen.

Australië wil ook graag meedoen maar heeft nog niet getekend. Ook Singapore en Israël hebben belangstelling.

De Eurofighter heeft het nakijken. Van het toestel zijn er door de vier deelnemende landen 620 besteld. Onlangs tekende Oostenrijk een contract voor de levering van 24 toestellen. Opvallend is het grote aantal (232) Eurofighters voor Groot-Brittannië. Het land eet van twee walletjes, evenals Italië.

De eerste in serie geproduceerde Eurofighter voor de Engelse luchtmacht maakte op Farnborough zijn opwachting en gaf er een bulderende show weg. Het toestel bestaat, maar is qua aanschafprijs (65 miljoen dollar) veel duurder dan de JSF, die naar schatting 35 miljoen per stuk gaat kosten.

Internet
Amerika heeft de koek handig verdeeld. Lockheed Martin ging bedrijven in de acht deelnemende landen af en vormde -typisch Amerikaans- a „global best-value supply chain.” Het gaat om 170 bedrijven, waarvan bijna de helft in de Verenigde Staten. Uit Nederland doen achttien bedrijven mee, waaronder Stork Fokker, Philips Machinefabrieken, Sun Electric en Fokker Space.

„De F-35 is het eerste gevechtsvliegtuig dat compleet via internet in elkaar wordt gezet”, zegt Tim Nichols van het Britse EDS PLM Solutions. Het bedrijf is straks verantwoordelijk voor de elektronische links tussen de deelnemende bedrijven als het gaat om ontwerp, bouw en onderhoud. „Het ontwerp gebeurt straks in zeventien verschillende tijdzones in meer dan dertig verschillende landen.”

In feite verslaan de Amerikanen Europa op hun eigen grondgebied. Het is net als met de F-16, ongeveer dertig jaar geleden. Van dit succesvolle toestel zijn er door de Amerikanen inmiddels 4300 gebouwd, waarvan ruim 2000 voor de export. Ook de Nederlandse luchtmacht vliegt met F-16’s, evenals enkele andere NAVO-landen.

Ondergrens
Volgens Jan Muller, voorzitter van de Netherlands Aerospace Group (NAG), komt er uit het JSF-project veel meer dan er wordt ingestopt. „Tegenover een investering van zo’n 800 miljoen euro staat een mogelijke compensatie voor het bedrijfsleven van maar liefst 10 miljard euro.”

Garanties zijn er echter niet. „Betaalbaarheid is het sleutelwoord”, aldus generaal-majoor John L. Hudson, directeur van het JSF-programma, deze week in Farnborough.

NAG-voorzitter Muller gaat in zijn verwachtingen gemakshalve uit van het hoogste aantal te produceren F-35’s, ongeveer 6000. Realistischer is echter uit te gaan van 3000 exemplaren. Volgens bevelhebber Berlijn is dat tegelijk de ondergrens. „Blijven we daar met z’n allen boven, dan is er niets aan de hand.”

De Amerikanen laten het achterste van hun tong niet zien. De plannen op de tekentafel gaan uit van bijna 3000 stuks voor luchtmacht, marine en mariniers.

Het Amerikaanse ministerie van Defensie moet echter vanaf 2004 bezuinigen. Het oog is onder andere gevallen op de JSF. De totale ontwikkelingskosten voor de JSF worden geschat op een slordige 21 miljard dollar. De zeven partners van de Amerikanen dragen 4 miljard bij.

Bush
Wat precies de gevolgen zijn voor het project is niet duidelijk. Partnerlanden zou gevraagd kunnen worden meer bij te dragen aan de ontwikkelingsfase. De toestellen zouden aan het eind van de rit ook fors duurder kunnen uitvallen.

Als het met de F-35 net zo gaat als met de F-22 Raptor is er nog veel ellende te verwachten. De regering-Bush (de vader van de huidige president) bestelde aanvankelijk 750 toestellen voor een stuksprijs van 50 miljoen dollar. Al gauw ging dit aantal omlaag naar 648. De volgende regering met Clinton aan het roer reduceerde het aantal F-22’s tot 339. Het beteugelen van de Sovjet-luchtmacht was immers niet langer nodig.

De huidige regering-Bush wil ’maar’ 300 Raptors kopen. Dit alles maakt dat de prijs per toestel is opgelopen tot 100 miljoen dollar.

In 2006 beslist Den Haag definitief over de vervanging van de F-16. Het ligt voor de hand dat dat de JSF wordt. Defensie houdt rekening met de aanschaf, over een groot aantal jaren, van 85 toestellen. Daarvoor is nu bijna 6 miljard euro begroot.

Volgens generaal Berlijn ligt het precieze aantal aan de afwegingen van de op dat moment dienstdoende chef-defensiestaf. „Hoe is de situatie in de wereld, hoe ziet onbemand vliegen eruit? Aan de hand daarvan bepalen we wat we nodig hebben.”