De kleine ruimte in het raadhuis uit 1400 zat mudvol. De Elburgse Oudheidkundige Vereniging Arent thoe Boecop, medeorganisator van de lezingen, huurt dit pand en heeft er een bibliotheek. De sprekers waren dr. F. A. van Lieburg, hoogleraar geschiedenis van het Nederlands protestantisme aan de VU, en dr. A. Sulman. Thema van de avond was ”Bevindelijk heidendom op de Veluwe?”.Waar komt het stereotiep vandaan dat de Veluwe een landstreek van calvinistische fundamentalisten is, vroeg dr. Van Lieburg zich af. De media-aandacht tijdens de polioaffaire in de jaren zestig lijkt de boosdoener te zijn. „Sindsdien is de koppeling tussen Veluwe en extreem calvinisme een eigen leven gaan leiden.”

Het ontstaan van de biblebelt wordt volgens dr. Van Lieburg vaak gezocht in de tijd van de Nederlandse reformatie en de opstand tegen Spanje in de zestiende en de zeventiende eeuw. Vooral in de orthodox-protestantse zuil leefde ten tijde van de verzuiling de voorstelling dat de Nederlandse samenleving al sinds de Tachtigjarige Oorlog is verdeeld in rooms-katholieken, calvinisten en libertijnen. „In deze visie op de verzuiling ging men min of meer uit van een eeuwenlange continuïteit onder de bevolking.”

Kerkhistoricus dr. Peter van Rooden maakt in zijn boek ”Religieuze regimes” korte metten met deze continuïteitsgedachte, aldus dr. Van Lieburg. Dr. Van Rooden ziet eerder een aantal forse breuken in de Nederlandse religiegeschiedenis. Het idee dat de orthodoxie eeuwenlang bewaard bleef in gezelschappen en dat het piëtisme van de Nadere Reformatie na een winterslaap weer tevoorschijn kwam bij de Afscheiding, wijst hij af.

Dr. Van Lieburg vindt het „frappant” hoe de Veluwe telkens een rol speelt in de discussies van sociologen en historici. Hij kritiseerde de werkwijze van (kerk)historici die constructies maken van het verleden die goed passen bij hun eigen tijd en achtergrond.

Als voorbeeld hierbij nam de VU-docent de zogenoemde ”Nijkerkse beroeringen” in het midden van de achttiende eeuw. „Kerkhistorici hebben de beweging lange tijd beschreven als een beroering, een verstoring van de openbare orde. Pas de laatste honderd jaar is er ook sprake van een meer positieve benadering als „een geestelijke opwekking uit de dode orthodoxie.””

Verlichte predikanten
De crux van dr. Van Lieburgs betoog was dat historici en andere wetenschappers in de omgang met het verleden zo zuiver mogelijk te werk moeten gaan. En dat het hun taak is om zo nodig bepaalde mythes door te prikken.

Het proefschrift van dr. Sulman noemde hij een voorbeeld van een wetenschappelijke toetsing van een stuk historische beeldvorming. Geprikkeld door de stelling van dr. Van Rooden „dat het orthodoxe protestantisme in Nederland als een sociale beweging pas ontstond in de tweede helft van de negentiende eeuw” stelde Sulman een onderzoek in. Dat beperkt zich tot de gemeenten Oldebroek, Elburg, Nunspeet, Harderwijk, Ermelo, Putten, Nijkerk en Barneveld in de periode 1795-1914.

Het beeld van Veluwenaren die altijd al „zwaar protestants of bevindelijk gereformeerd” waren, klopt niet, zegt dr. Sulman in zijn proefschrift ”Geloven aan de zoom van de Veluwe”. In twintig minuten wandelde hij gisteravond in zijn lezing door de negentiende eeuw.

De Verlichting ging de Noordwest-Veluwe niet voorbij. Patriotten, die vooral het gedachtegoed van de Verlichting aanhingen, werden gevonden onder predikanten in Elburg, Oosterwolde en Doornspijk. Dr. Sulman merkt op: „Dat predikanten deze opvattingen verkondigden, wil nog niet zeggen dat het kerkvolk hen hierin volgde. Menige Veluwse burgemeester merkte in de gemeenteverslagen op dat van een verlichte geest geen sprake was.”

Naast de verlichting liet ook het Réveil sporen na, aldus dr. Sulman. Vooral in de jaren dertig van de negentiende eeuw werden er veel predikanten met nauwe banden met het Réveil beroepen. Ze maakten dat de hervormde classis Harderwijk een prominente rol ging spelen in de strijd om kerkherstel.

Spannend
In de jaren voorafgaand aan de Afscheiding zijn er in deze classis geen blijken van onrust. Verzet is er niet, aldus dr. Sulman. Niet tegen de theologie van het supranaturalisme, niet tegen de Groningers, niet tegen de psalmberijming van 1773, niet tegen de invoering van de kerkorde van 1816. „De Afscheiding op de Noordwest-Veluwe was van weinig betekenis. Slechts in Wezep, Doornspijk/Elburg en Putten vormden zich kleine afgescheiden gemeenten. Gezelschappen kwamen in deze streek in de negentiende eeuw weinig voor.”

Na de Doleantie bestonden er tussen de plaatselijke kerken weinig inhoudelijke verschillen, aldus de onderzoeker. De vraag of verbreking van het synodale juk nu wel of niet noodzakelijk was, zorgde wel voor verdeeldheid, evenals de wederzijdse erkenning van de doop en deelname aan het avondmaal van hen die terugkeerden naar de Nederlandse Hervormde Kerk. In Elburg en Harderwijk wilde de samenwerking tussen de afgescheidenen en de dolerenden niet vlotten. In Putten vond men elkaar wel.

Volgens dr. Sulman was er in deze streek weinig steun voor de Gereformeerde Bond bij diens oprichting in 1906. Een doorbraak kwam pas na de Tweede Wereldoorlog.

Dr. Sulman houdt op waar het juist spannend wordt, vindt dr. Van Lieburg. De docent zou graag onderzoek zien naar de verdere ontwikkeling van de Veluwse bevindelijk gereformeerde groepering.

In de tweede helft van zijn lezing ging dr. Van Lieburg in op het boek van de hervormde theoloog dr. H. Vreekamp over de verhouding tussen christendom, jodendom en heidendom op de Veluwe.