Ethiek van verantwoordelijkheid uitwerken
Christelijke filosofen uit de hele wereld zijn deze week in het Brabantse Hoeven bij elkaar om over ethiek te spreken. In de tientallen jaren van haar bestaan heeft de beweging van de reformatorische wijsbegeerte nooit veel aandacht aan de ethiek gegeven, constateert prof. dr. ir. E. Schuurman.
Hij pleitte dinsdagavond tijdens de conferentie in een tafelrede voor actie. Een vertaling van de lezing.plattekst (u15,1,0(Meer dan 35 jaar heb ik reformatorische wijsbegeerte gedoceerd aan Nederlandse rijksuniversiteiten. Elke twee jaar behandelde ik het thema ”ethiek van de technologie”, een onderwerp dat nauw verbonden is met het thema van deze conferentie.
Als denker over de verhouding tussen het christelijk geloof en de techniek, heb ik altijd grote belangstelling gehad voor dit onderwerp. Hoe moeten we ethisch denken over, bijvoorbeeld, het milieuprobleem, de cultuurveranderingen die voortkomen uit dubieuze technieken, de onvermijdelijke dreigingen van kernenergie, de informatie- en communicatierevolutie, de talrijke mogelijkheden van de genetische modificatie, en het conflict tussen de industriële en biologische landbouw?
In het kort zal ik enkele opmerkingen maken over het conferentiethema.
Ten eerste leert een oriëntatie in diverse tradities van filosofische ethiek dat de meeste van deze richtingen drie tekortkomingen hebben: een kosmologische, een antropologische en een ethische. Deze tekortkomingen hebben hun oorsprong in het westerse autonome en subjectieve denken. Wat al deze richtingen gemeen hebben, is een zekere mate van reductionisme.
Vooral de overheersende trend in de hedendaagse cultuurethiek toont dit reductionisme duidelijk in een technische en instrumentele benadering. De technische denkwijze reduceert alles tot bruikbare voorwerpen. De onvermijdelijke betekenis of waarde van dingen is beperkt tot het praktisch nut dat mensen er uit kunnen halen. Verder worden de ecologische, culturele en sociale normen en waarden genegeerd. Vandaag ervaren we op grote schaal de negatieve consequenties van zo’n reductionistische benadering.
Combineren
Ten tweede was ik als christelijk denker ook geïnteresseerd in theologische ethiek, ondanks dat deze ethiek meestal geen belangstelling heeft voor de techniek. Maar misschien kan ik de relevantie van de theologische ethiek voor de techniek laten zien. In de theologische ethiek behandelen we cruciale thema’s als de schepping, het beeld van God waarnaar de mens is geschapen, de verwachting van Gods Koninkrijk, het volgen van Jezus Christus en de gehoorzaamheid aan Gods geboden. Het benadrukken van een van deze elementen kan leiden tot een heel andere vorm van ethiek. Ik ben tot de conclusie gekomen dat we al deze thema’s moeten combineren.
Om eerlijk te zijn hebben, ten derde, denkers in de traditie van de reformatorische wijsbegeerte weinig aandacht gegeven aan de ethiek in het algemeen. Voorzover christelijke filosofen aandacht gaven aan de ethiek, beperkten ze zich vrijwel uitsluitend tot een kritische analyse van andere denkers.
Dit was heel teleurstellend. Ik denk dat we niet alleen de visie van anderen moeten bekritiseren, maar eerst en vooral onze eigen gedachten moeten ontwikkelen. Ethiek is niet in de eerste plaats negatief, maar in het licht van onze scheppingsopdracht positief. Op deze manier moeten we de uitdaging aangaan om een authentieke reformatorische ethiek te bevorderen.
Verlichting van Verlichting
Ten vierde heb ik in de laatste jaren geprobeerd, met de rijke mogelijkheden van de reformatorische wijsbegeerte, een ”ethiek van de verantwoordelijkheid” te ontwikkelen. Laat me kort zes kernwoorden van zo’n ethiek noemen.
De ethiek van verantwoordelijkheid is een multidisciplinaire wetenschap van goed handelen van mensen.
Deze ethiek is godsdienstig gericht en filosofisch verankerd. Ze behandelt het karakter, de motieven, deugden en geboden als een samenvatting van diverse normen die zijn gebaseerd op door God gegeven principes.
In confrontatie met de rampzalige morele gevolgen van de Verlichting moeten we pleiten voor een ”verlichting van de Verlichting”. In dat proces kan de reformatorische wijsbegeerte bruikbaar zijn. Een ethiek van verantwoordelijkheden legt in elk geval de kosmologische, antropologische en ethische tekortkomingen bloot. De kosmologische structuurtheorie van de christelijke filosofie biedt een samenhangende benadering. Ze analyseert de hele scheppingsstructuur door de verticale richting van alles te erkennen. Dit biedt ruimte voor een behulpzame en brede oriëntatie in het veelzijdige karakter van de werkelijkheid en haar afhankelijkheid van en betrokkenheid op de goddelijke oorsprong.
Hetzelfde kan gezegd worden van het antropologische tekort. Een antropologie ontwikkeld in termen van de reformatorische ”structuurtheorie” erkent dat mensen zijn geschapen naar Gods beeld en verantwoordelijke wezens zijn. Zo verzet zij zich tegen iedere vorm van mensdom dat heer en meester over de werkelijkheid wil zijn.
Maar wat dan met de ethische onvolmaaktheid? Gods grote betrokkenheid op de geschapen werkelijkheid komt tot uiting in Zijn liefde. Acceptatie van die eenheid in liefde is het antwoord op het ethische gebrek aan liefde in onze huidige culturele ethiek. Acceptatie van Gods enige tweeledige liefdesopdracht is van fundamenteel belang voor alle motieven, deugden, wetten, waarden en normen. Niet alleen de technische en economische waarden moeten worden geëerbiedigd, zoals dat gebruikelijk is in de moderne wereld, maar ook de ecologische, culturele en sociale waarden.
De kansen die een ethiek van de verantwoordelijkheid biedt, zijn belangrijk voor ons maatschappelijk handelen. Deze ethiek accepteert een positieve houding tegenover de bedoeling van al het menselijk doen en laten, en doet dat vanuit het perspectief dat Gods Koninkrijk rechtvaardig is. Dit perspectief geeft ons hoop en legt een zware taak op onze schouders. Dit inspireert ons echter wederkerig om een ethiek te ontwikkelen die mensen stimuleert hun verantwoordelijkheid te nemen.
Strijd
Ik heb het voorrecht en het genoegen gehad een ethiek te mogen ontwikkelen voor het verantwoordelijk gebruik van de techniek. Zo’n ethiek schetst een perspectief dat veel meer inhoudt dan de ethieken van technische manipulatie die nu de overhand hebben. Tegelijkertijd betekent het een fundamentele strijd - maar dat is een (bijbels) gegeven voor elke christelijke handeling of activiteit. Het leert ons prioriteiten stellen die geheel anders zijn dan gebruikelijk.
Goede dingen doen impliceert dat ze goed gedaan worden. Het is een noodzaak dat er goede ethische raamwerken ontwikkeld worden voor verschillende takken binnen de technologie. Daar heb ik een aanzet voor gegeven in mijn publicaties. Ik heb geprobeerd concrete stappen te ontwikkelen die zouden kunnen helpen bij de heroriëntatie van onze technische maatschappij.
Nog een kort commentaar. Alle gebeurtenissen in de samenleving zijn onvermijdelijk verbonden met de techniek. Het is daarom onmogelijk om bijvoorbeeld te spreken van businessethiek, medische ethiek, ethiek van organisaties, zorgethiek en ethiek van de politiek zonder te erkennen dat deze activiteiten verbonden zijn aan de techniek. Al deze en andere vormen van ethiek ondervinden de invloed van de techniek. Als we dit structurele gegeven niet erkennen, zullen wij een ethiek ontwikkelen zonder te zien dat de krachtige invloed van het technisch denken en het technisch gedrag in onze moderne wereld sterk is vermengd met de technischeprocedure-ethiek.
Verder borduren
Tot slot, een reformatorische ethiek van verantwoordelijkheid vraagt om een lang vervolgtraject. Ze vraagt om haar eigen ontwikkeling en om een spirituele en filosofische strijd met de dominante ethiektraditie in onze cultuur.
Het thema van deze conferentie is een zeer belangrijk thema, omdat ethiek en moraal centrale thema’s zijn in onze 21e eeuw. Eén stap in deze nieuwe eeuw vereist drie stappen in de ethiek van verantwoordelijkheid.
Deze conferentie is een succes als wij samen aan het einde een soort van manifest voor christelijke ethiek van de verantwoordelijkheid kunnen formuleren. Zo’n manifest zou als een raamwerk kunnen functioneren om later in detail op verder te borduren in combinatie met de grote problemen van onze moderne technische en economische wereldcultuur.
De agenda van deze conferentie is breed, diep en uitdagend. Ik geloof dat de Stichting Reformatorische Wijsbegeerte met haar sterke theorie over de geschapen realiteit voorziet in een goed raamwerk om tot de veelomvattende ethiek van de verantwoordelijkheid te komen.
De auteur is bijzonder hoogleraar reformatorische wijsbegeerte aan verschillende universiteiten en lid van de Eerste Kamer.
