Bruce is hoofd van de faculteit sociologie van de universiteit van Aberdeen. Door de jaren heen maakte hij deel uit van tal van commissies. Van zijn hand verscheen een grote hoeveelheid publicaties op het gebied van religie, nationalisme en etnische conflicten. Verder is Bruce adviseur van een panel voor theologie en religiestudies.

Samen met collega Tony Glendinning ging de socioloog na hoe het op dit moment is gesteld met de ”religieuze identiteit” van de Schotse bevolking. Vorig jaar juli en augustus legden de twee aan ruim 1600 volwassenen een aantal vragen voor.

De bevindingen van hun onderzoek zullen verschijnen in het juninummer van ”Life and Work”, het maandelijkse magazine van de Church of Scotland. Ze worden besproken op de generale synode van die kerk in Edinburgh, die afgelopen zaterdag begon en nog tot vrijdag loopt.

De resultaten zijn zo schokkend, schrijven de twee, „dat ze de alarmbellen in 121 George Street -in Edinburgh, waar het hoofdkantoor van de kerk is gevestigd, red.- zouden moeten laten rinkelen.”

Kon een comité van de generale synode van de Kirk in 1947 nog schrijven dat „het gevoel, de literatuur en het nationale bewustzijn van de Schotse bevolking ten nauwste aan de Church of Scotland zijn verbonden”, anno 2002 blijkt de nationale kerk voor de overgrote meerderheid geen enkele zeggingskracht meer te hebben.

Dertig jaar geleden verklaarden nog vrijwel alle Schotten godsdienstig te zijn. En weliswaar noemt ook nu nog altijd 62 procent zich lid van de Kirk, maar slechts 12 procent van de 5 miljoen burgers bezoekt regelmatig een kerkdienst. „En omdat mensen in een enquête meestal overdrijven, ligt het werkelijke percentage hoogstwaarschijnlijk nog lager”, aldus Bruce en Glendinning. Daar komt dan nog bij dat de resultaten van het onderzoek „bevestigen wat predikanten iedere zondag waarnemen: dat de gemeenten vergrijzen.”

Hoe verklaart u deze geweldige teruggang?

Bruce: „Het hoofdprobleem ligt in de gezinnen. Kinderen worden nauwelijks meer godsdienstig opgevoed. Dat heeft verschillende achtergronden. Schotland is na de Tweede Wereldoorlog, net als Nederland, enorm geseculariseerd. Ook de trek van het beschutte platteland naar de steden is een factor van betekenis, evenals de toename van het aantal werkende vrouwen. Mensen krijgen een levensgezel of -gezellin die niet, of tot een ander kerkgenootschap behoort. In een stad is bovendien veelal minder sociale controle.

Vaak slágen ouders er ook gewoon niet in de eigen levensovertuiging aan hun kinderen over te dragen. De onderzoeksresultaten laten dat duidelijk zien: vooral tieners, van een jaar of twaalf, veertien, verlaten de kerk. En dan geldt: eens weg is altijd weg.”

Hebt u een oplossing?

„Om eerlijk te zijn: nee. Ik ben bijzonder pessimistisch over de toekomst van de Church of Scotland. Ons onderzoek wijst namelijk óók uit dat wie niet religieus is opgevoed, maar zelden bij de kerk terechtkomt.”

Ligt hier een taak voor de scholen?

„De secularisatie is de scholen in Schotland niet voorbijgegaan. Ook de bijzondere niet. Want die zijn in dit opzicht zeker niet succesvoller dan de openbare. Het probleem is dat de populatie christenen in ons land zo klein is geworden, dat zij amper nog invloed kan uitoefenen.”

Toch ziet Harry Reid in zijn boek ”Outside verdict: an old ’Kirk’ in a new Scotland”, dat ook op de synode aan de orde komt, nog lichtpuntjes.

„Ik ken Reid goed, vind ook dat de Kirk zijn waardevolle suggesties moet overnemen. Als het om de financiële situatie gaat, bijvoorbeeld. Waarom zouden we, nu zo’n beetje iedereen auto rijdt, de vele kleine én dure plattelandsgemeenten in stand houden? De kerk kan beter diensten gaan houden op centraalgelegen plaatsen. Verder zou ze, wat Reid ook zegt, meer geld moeten vrijmaken voor het aanstellen van jongerenwerkers.

Toch geloof ik niet dat zulke initiatieven grote veranderingen teweeg zullen brengen. Burgers zien de kerk gewoon niet meer staan. Ik denk dat de Kirk er goed aan zou doen zich niet langer als de nationale kerk te beschouwen.”

Valt de predikanten iets te verwijten?

„De Kirk heeft zonder twijfel een aantal heel goede predikanten. Maar als mensen er niet meer heengaan…

Misschien is het jammer dat de Church of Scotland, omdat zij presbyteriaans is georganiseerd, eigenlijk niet met één mond kan spreken. Ze heeft geen eigen gezicht. De Rooms-Katholieke Kerk heeft dat beter voor elkaar. Mensen weten: hier spreekt de kerk.”

U pleit voor een paus in de Kirk?

„No, no. Als onderzoeker noem ik de dingen alleen maar. Ik ben niet eens lid van de Church of Scotland. Van geen enkele kerk trouwens. Ik geef slechts wat suggesties. Maar veel hoop heb ik niet.”