. Rechters zijn in Nederland van oudsher een onafhankelijke macht. Ze moeten de wetgevende en de uitvoerende macht onafhankelijk kunnen controleren. Dit is gebaseerd op een bepaling in de Grondwet. Maar hierin treedt een verschuiving op. We zeggen nu dat rechters vrij moeten zijn van alle dwang in het nemen van hun beslissing. Dat is een ruimere omschrijving, die ook beter past in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Hierin staat dat elke zaak eerlijk en onpartijdig moet worden behandeld.

Controle van dit proces, zelfs door een politiek orgaan, is niet per definitie in strijd met het EVRM. Kijk maar naar rechters in Engeland, die kunnen worden afgezet, of naar het feit dat ze hier in Nederland worden aangesteld bij koninklijk besluit.

Misstappen
Behalve een andere invulling van het begrip ”onafhankelijkheid” is er een tweede ontwikkeling die rechters meer macht geeft. Vroeger hield de rechter zich strikt aan de wetsteksten en was hij dus niets meer dan wetstoepasser. Tegenwoordig is dat anders. Uit door mij uitgevoerd onderzoek blijkt dat er een verschuiving is opgetreden, waarbij rechters de wet mogen interpreteren en in sommige gevallen zelfs aanvullen.

Een logisch gevolg zou zijn dat de ’nieuwe rechter’ aansprakelijk kan worden gesteld voor eventuele missers. En juist die aansprakelijkheid is in Nederland de laatste jaren verdwenen. Als een rechter een misstap begaat bij de uitspraak in een rechtszaak, heb je als burger geen been om op te staan. Er zijn geen instrumenten meer om de rechter in toom te houden.

De beroepsmatige aansprakelijkheid van rechters verdween samen met de rechtsweigeringprocedure in 2002. Vijf jaar eerder al werd de theoretische mogelijkheid om de rechter aan te klagen op basis van een onrechtmatige daad afgeschaft.

We staan voor een heel vreemde situatie. Advocaten, notarissen, artsen, ambtenaren - allemaal kunnen ze aansprakelijk worden gesteld voor de misstappen die ze begaan. Alleen rechters niet, voor hen is het vrijheid blijheid. De politiek vond dat de onafhankelijkheid van rechters in het geding was en dat een aansprakelijkheid voor onrechtmatige rechtspraak schade toe zou brengen aan het vertrouwen in de rechterlijke macht. Beide argumenten blijken onjuist. De belangrijkste redenen om de twee aansprakelijkheidsmogelijkheden af te schaffen, snijden geen hout.

Willekeur
De vraag of de aansprakelijkheid van rechters die nu ontbreekt misschien toch wenselijk is, beantwoord ik bevestigend. Je komt ermee tegemoet aan de partijen die schade lijden als gevolg van een foute uitspraak. Het enige waarvoor je moet waken is willekeur in de beoordeling van rechters.

De vraag of een rechter eerlijk en onpartijdig heeft gehandeld, staat in principe los van zijn uitspraak. Alleen die uitspraak zou je moeten toetsen. Dat kan door het andere-rechtercriterium. Je stelt de vraag of een andere gemiddelde rechter in dezelfde omstandigheden tot dezelfde uitspraak zou zijn gekomen. Met andere woorden: was de gewezen uitspraak te voorzien?

De auteur promoveerde op 7 juli aan de Rijksuniversiteit Groningen op het proefschrift ”De rechter beoordeeld. Over aansprakelijkheid en verantwoordelijkheid in civiel- en staatsrechtelijk perspectief.”